Μεταφραστικές μνήμες: πόσο απαραίτητες είναι και για ποιους;

Παρά την εδραίωση της χρήσης των σύγχρονων τεχνολογιών στην επαγγελματική ζωή των σημερινών μεταφραστών, η παράθεση αντικρουόμενων απόψεων σχετικά με τη χρησιμότητά τους καλά κρατεί. Κάποιοι θεωρούν τις τεχνολογικές αυτές καινοτομίες άκρως απαραίτητα εργαλεία, χωρίς τα οποία η δουλειά τους θα ήταν αδύνατη, ενώ δεν είναι λίγοι εκείνοι, οι οποίοι υποστηρίζουν πως δημιουργούν περισσότερα προβλήματα απ’ όσα λύνουν. Στο επίκεντρο των συζητήσεων αυτών βρίσκονται φυσικά τα προγράμματα μεταφραστικής μνήμης (translation memories). Πού βρίσκεται όμως η αλήθεια; Πόσο μπορούν να μας διευκολύνουν τα εργαλεία αυτά; Είναι απαραίτητα για όλους τους μεταφραστές ανεξαιρέτως;

Αποσαφήνιση εννοιών

Προτού αναλύσουμε τη χρησιμότητα αυτών των προγραμμάτων και δούμε σε ποιους απευθύνονται, θα πρέπει πρώτα να ξεκαθαρίσουμε ορισμένες έννοιες. Ο όρος που χρησιμοποιείται συχνότερα για να περιγράψει εργαλεία όπως το Trados ή το Wordfast, δεν είναι άλλος από τα λεγόμενα CAT-tools. Το ακρωνύμιο CAT προέρχεται από το αγγλικό Computer-Assisted Translation και δημιουργήθηκε για να περιγράψει το σύνολο των πακέτων λογισμικού και των προγραμμάτων που έχουν δημιουργηθεί με σκοπό να υποβοηθήσουν τον μεταφραστή στη δουλειά του. Τελευταία, κερδίζει έδαφος και ο όρος «TEnTs», δηλαδή Translation Environment Tools, επειδή με τα CAT-tools πολλοί μεταφραστές καταλαβαίνουν μόνο τα εργαλεία μεταφραστικής μνήμης ενώ όσοι δεν έχουν επαφή με τον χώρο ενδέχεται να σκεφθούν ότι πρόκειται για κάποιο λογισμικό μηχανικής μετάφρασης. Στην πραγματικότητα και τα δύο ακρωνύμια περιγράφουν οποιοδήποτε ηλεκτρονικό εργαλείο χρησιμοποιεί ο σύγχρονος μεταφραστής για να υποβοηθηθεί στη μεταφραστική διαδικασία, να αυξήσει την παραγωγικότητά του και γενικά για να κάνει την επαγγελματική του ζωή πιο εύκολη. Σε αυτά περιλαμβάνονται, μεταξύ πολλών άλλων, οι μεταφραστικές μνήμες, τα προγράμματα διαχείρισης ορολογίας, τα ηλεκτρονικά λεξικά, το λογισμικό παραλληλοποίησης κειμένων (alignment), τα συστήματα διαχείρισης έργου και τα εργαλεία ποιοτικού ελέγχου. Από την άλλη, το πρόβλημα με τον όρο «μεταφραστικές μνήμες», οι οποίες αποτελούν υποκατηγορία των CAT-tools ή των TEnTs, είναι ότι δεν περιγράφει όλο το εύρος των δυνατοτήτων αυτών των προγραμμάτων. Η χρήση μεταφραστικής μνήμης αποτελεί συνήθως μία μόνο από τις πολλές λειτουργίες που προσφέρουν αυτά τα προγράμματα, τα οποία σήμερα παρέχουν πλήθος επιπλέον δυνατοτήτων. Ωστόσο, στο παρόν άρθρο θα μιλήσουμε γι’ αυτά ακριβώς τα προγράμματα που αποκαλούμε μεταφραστικές μνήμες.

Συνοπτική παρουσίαση των βασικών λειτουργιών των προγραμμάτων μεταφραστικής μνήμης

Προτού διαπιστώσουμε ποιοι μπορούν να επωφεληθούν από τα προγράμματα μεταφραστικής μνήμης ας αναλύσουμε πρώτα τις βασικές λειτουργίες και τις δυνατότητες που προσφέρουν στους χρήστες τους. Η παρακάτω λίστα περιλαμβάνει τις βασικές λειτουργίες που συναντάμε στα περισσότερα από αυτά, θα πρέπει όμως να έχουμε υπόψη μας ότι το κάθε εργαλείο ενδέχεται να παρέχει πληθώρα πρόσθετων δυνατοτήτων για τη διευκόλυνση διαφόρων πτυχών της μεταφραστικής διαδικασίας.

α) Μεταφραστική μνήμη

Η βασικότερη λειτουργία των εργαλείων αυτών, από την οποία έχουν πάρει και το όνομά τους, είναι η δημιουργία και η χρήση μεταφραστικής μνήμης. Η μεταφραστική μνήμη δεν είναι τίποτα άλλο από ένα αρχείο στο οποίο αποθηκεύουμε τα κείμενα, τα οποία μεταφράζουμε με τη μορφή μεταφραστικών ζευγών, που αποτελούνται από την πρόταση (όχι απαραίτητα με τον ορισμό της γραμματικής) στη γλώσσα-πηγή και την αντίστοιχη πρόταση μεταφρασμένη στη γλώσσα-στόχος. Με τον τρόπο αυτό, το πρόγραμμα «απομνημονεύει» κάθε πρόταση που μεταφράζουμε, έτσι ώστε να μην χρειαστεί να τη μεταφράσουμε ξανά.

β) Διαχείριση ορολογίας

Στο πακέτο των προγραμμάτων μεταφραστικής μνήμης περιλαμβάνεται συνήθως και ένα εργαλείο για τη δημιουργία και τη διαχείριση γλωσσάριων. Χάρη σε αυτά μπορούμε να δημιουργήσουμε δικά μας γλωσσάρια ή να χρησιμοποιήσουμε εκείνα των πελατών μας και να τα αξιοποιούμε κατά τη μετάφραση μέσω από το ίδιο περιβάλλον εργασίας στο οποίο μεταφράζουμε. Οι όροι μάλιστα που υπάρχουν στο γλωσσάρι εντοπίζονται αυτόματα μέσα στο κείμενο, επισημαίνονται από το πρόγραμμα και παρέχονται οι διαθέσιμες μεταφράσεις για αυτόματη εισαγωγή.

γ) Concordance

Οι αποθηκευμένες μεταφράσεις μας μπορούν να χρησιμοποιηθούν όχι μόνο για να αποφεύγουμε τον κόπο του να μεταφράζουμε την ίδια πρόταση πολλές φορές αλλά και για να ανατρέχουμε σε αυτές ώστε να δούμε πώς έχουμε μεταφράσει στο παρελθόν συγκεκριμένους όρους, λέξεις ή φράσεις. Η λειτουργία αυτή ονομάζεται concordance και ουσιαστικά πρόκειται για τη δημιουργία ενός συμφραστικού πίνακα όπου η λέξη ή η φράση που αναζητούμε παρουσιάζεται μέσα στα κειμενικά της συμφραζόμενα τόσο στη γλώσσα-πηγή όσο και στη γλώσσα-στόχος.

δ) Καταμέτρηση λέξεων

Τα περισσότερα προγράμματα μεταφραστικής μνήμης παρέχουν τη δυνατότητα υπολογισμού των προς μετάφραση λέξεων όχι μόνο αθροιστικά αλλά και συγκριτικά με τις λέξεις που υπάρχουν ήδη μεταφρασμένες στη μνήμη. Έτσι έχουμε τα λεγόμενα fuzzy matches, δηλαδή τις προτάσεις εκείνες που μοιάζουν σε κάποιο βαθμό με προτάσεις που υπάρχουν ήδη μεταφρασμένες στη μνήμη, τα 100% matches, δηλαδή τις προτάσεις που υπάρχουν αυτούσιες μεταφρασμένες στη μνήμη μας, τα no match, δηλαδή τις προτάσεις που θα πρέπει να μεταφράσουμε από το μηδέν και φυσικά τις επαναλήψεις, δηλαδή τον αριθμό των λέξεων που επαναλαμβάνονται στο κείμενο και τις οποίες εμείς θα χρειαστεί να μεταφράσουμε μόνο μία φορά.

ε) Μετάφραση μεγάλης ποικιλίας αρχείων

Όσο και αν μας βολεύει να μεταφράζουμε σε ένα απλό πρόγραμμα επεξεργασίας κειμένου, όπως το Word ή το Writer, αυτό δεν είναι πάντα εφικτό. Υπάρχει μια πληθώρα μορφών αρχείων που καλούμαστε να μεταφράσουμε ως επαγγελματίες, ορισμένα ενδεικτικά παραδείγματα των οποίων είναι αρχεία ιστοσελίδων (HTML, XHTML, κ.λπ.) και αρχεία λογισμικού σελιδοποίησης ή DTP (Framemaker, InDesign). Τα προγράμματα μεταφραστικής μνήμης υποστηρίζουν πολλές και διάφορες μορφές αρχείων, τις οποίες μπορούμε να ανοίξουμε και να μεταφράσουμε χωρίς να έχουμε εγκατεστημένα τα αντίστοιχα προγράμματα στον υπολογιστή μας, και μας δίνουν τη δυνατότητα να παραδώσουμε μεταφρασμένα αρχεία χωρίς να χρειαστεί να σπαταλήσουμε χρόνο στη διατήρηση της μορφοποίησης του αρχικού αρχείου και χωρίς το φόβο ακούσιας παρέμβασής μας στον κώδικα που μπορεί να οδηγήσει σε προβλήματα κωδικοποίησης.

Σε ποιους απευθύνονται;

Λαμβάνοντας υπόψη τη λειτουργικότητα των προγραμμάτων αυτών μπορούμε να διακρίνουμε τρεις κατηγορίες επαγγελματιών μεταφραστών, για κάποιες από τις οποίες οι μεταφραστικές μνήμες αποτελούν αναπόφευκτη αναγκαιότητα, για άλλες χρήσιμο βοήθημα και για άλλες περιττό εργαλείο.

α) Μεταφραστές τεχνικών κειμένων

Οι μεταφραστές τεχνικών κειμένων αποτελούν την ομάδα εκείνη των επαγγελματιών για την εργασία των οποίων τα προγράμματα μεταφραστικής μνήμης αποτελούν αυτονόητη προϋπόθεση. Τα μεταφραστικά γραφεία και οι εταιρείες που ασχολούνται με τη μετάφραση και την τοπική προσαρμογή (localization) έργων με τεχνικό περιεχόμενο θεωρούν αυτονόητο ότι ο μεταφραστής που θα αναλάβει τα έργα τους γνωρίζει τουλάχιστον ένα τέτοιο μεταφραστικό εργαλείο. Τα τεχνικά κείμενα, όπως τα εγχειρίδια χρήσης, τα φυλλάδια τεχνικών δεδομένων, τα αρχεία ιστότοπων και λογισμικού, είναι ακριβώς το είδος των κειμένων, τις μεταφραστικές ανάγκες των οποίων έχουν δημιουργηθεί για να καλύψουν πρωτίστως οι μεταφραστικές μνήμες. Η λειτουργία της μεταφραστικής μνήμης μπορεί να οδηγήσει σε εντυπωσιακή μείωση του χρόνου που απαιτείται για τη μετάφρασή τους λόγω της μεγάλης επαναληψιμότητας που παρουσιάζουν, ενώ η ενσωματωμένη λειτουργία διαχείρισης ορολογίας φροντίζει να εξασφαλίζεται η συνοχή της εταιρικής ορολογίας, η τήρηση της οποίας αποτελεί κορυφαία προτεραιότητα αυτού του είδους των πελατών. Επιπλέον, τα αρχεία που περιέχουν τα κείμενα αυτά ανήκουν συνήθως στην κατηγορία εκείνων που δεν μπορεί κανείς να ανοίξει με ένα απλό πρόγραμμα επεξεργασίας κειμένου, ενώ μπορεί να περιέχουν κώδικα (π.χ. τον κώδικα μιας ιστοσελίδας), ο οποίος δεν θα πρέπει να αλλοιωθεί από τον μεταφραστή. Το πρόγραμμα μεταφραστικής μνήμης συμβάλλει στην αποφυγή τέτοιων προβλημάτων προστατεύοντας τον κώδικα και δίνοντας πρόσβαση μόνο στο προς μετάφραση κείμενο, διατηρώντας έτσι τη μορφή του αρχείου και τη μορφοποίηση του κειμένου. Τέλος, πρέπει να σημειώσουμε ότι τα αρχεία αυτού του τύπου πολλές φορές φτάνουν στον μεταφραστή ενώ έχουν ήδη μετατραπεί σε δίγλωσσο αρχείο που χρησιμοποιείται αποκλειστικά από ένα συγκεκριμένο εργαλείο για λόγους διευκόλυνσης της εσωτερικής ροής εργασίας της διαδικασίας τοπικής προσαρμογής που ακολουθεί η εκάστοτε εταιρεία.

β) Μεταφραστές κειμένων που εμπεριέχουν ορολογία

Όσοι ασχολούνται με έργα νομικού και οικονομικού περιεχομένου ή επιστημονικά κείμενα ανεξαρτήτως πεδίου, τα οποία βρίθουν ορολογίας, συνήθως δεν έχουν να αντιμετωπίσουν ούτε περίπλοκες μορφές αρχείων, ούτε υψηλή επαναληψιμότητα. Ωστόσο, και σε αυτή την περίπτωση η δημιουργία γλωσσάριων και η δυνατότητα χρήσης τους μέσα από το ίδιο περιβάλλον εργασίας όπου γίνεται η μετάφραση, χωρίς να είναι απαραίτητο το άνοιγμα ενός ξεχωριστού προγράμματος ώστε να ανατρέξουμε στη διαθέσιμη ορολογία, δεν μας γλυτώνει μόνο από κόπο και χρόνο αλλά και εξασφαλίζει τη συνεπή χρήση της σωστής ορολογίας. Σημαντικό ρόλο όμως στη συνοχή της ορολογίας παίζει και η λειτουργία concordance, όπου ανά πάσα στιγμή μπορούμε να ψάξουμε για κάποιον όρο μέσα στη μεταφραστική μνήμη, και όχι στο γλωσσάρι, ώστε να δούμε πώς τον έχουμε αποδώσει στο παρελθόν. Έτσι, ενώ ένας τέτοιος μεταφραστής μπορεί να ισχυριστεί πώς οι μεταφραστικές μνήμες δεν του είναι απαραίτητες, σίγουρα δεν μπορεί να αρνηθεί τα πλεονεκτήματα που μπορούν να του προσφέρουν.

γ) Μεταφραστές λογοτεχνικών κειμένων και μη επεξεργάσιμων αρχείων

Είναι αυτονόητο και λογικό ότι όσοι ασχολούνται με τη μετάφραση λογοτεχνικών κειμένων δεν χρειάζονται να επενδύσουν στην αγορά ενός προγράμματος μεταφραστικής μνήμης. Τα εργαλεία αυτά δεν διαθέτουν κάποια λειτουργία που να διευκολύνει το έργο ενός τέτοιου μεταφραστή. Τέλος, υπάρχουν συνάδελφοι των οποίων ο κύριος όγκος δουλειάς τους αφορά σε κείμενα πάσης φύσεως (πτυχία, αναλυτικές βαθμολογίες, συμβόλαια, αιτήσεις, κ.ά.), τα οποία, ωστόσο, είτε διαθέτουν μόνο σε χάρτινο αντίτυπο και αδυνατούν να τα σκανάρουν είτε το σκαναρισμένο αντίγραφο που έχουν στη διάθεσή τους είναι κακής ποιότητας και η μετατροπή του σε επεξεργάσιμη μορφή (π.χ. σε αρχείο Word) έχει απογοητευτικά αποτελέσματα. Και σε αυτή την περίπτωση τα εργαλεία μεταφραστικής μνήμης δεν μπορούν να βοηθήσουν επιπλέον, αν και αξίζει να αναφέρουμε ότι κάποια διαθέτουν ενσωματωμένη λειτουργία οπτικής αναγνώρισης χαρακτήρων OCR (Optical Character Recognition) σε περίπτωση που διαθέτουμε ένα σκαναρισμένο αντίγραφο καλής ποιότητας.

Διαθέσιμες επιλογές

Ο μεταφραστής που αποφασίζει σήμερα να αποκτήσει ένα πρόγραμμα μεταφραστικής μνήμης μπορεί να επιλέξει μέσα από ένα ευρύ φάσμα διαθέσιμων επιλογών, με διαφορετικό εύρος δυνατοτήτων αλλά και τιμών. Πολλές φορές μάλιστα το ίδιο πρόγραμμα προσφέρεται σε διαφορετικές εκδόσεις με την τιμή του να μειώνεται όσο περιορίζονται οι παρεχόμενες λειτουργίες.

Οι δημοφιλέστερες επιλογές περιλαμβάνουν προγράμματα, όπως το SDL Trados Studio, το Wordfast Pro, το MemoQ, το Déjà Vu, το Across, το Heartsome και το Star Transit. Τα προγράμματα αυτά διαθέτουν κατά κύριο λόγο ένα ανεξάρτητο περιβάλλον εργασίας, μέσα από το οποίο πραγματοποιούνται όλες οι διαδικασίες της ροής της μεταφραστικής εργασίας ενός επαγγελματία, όπως η καταμέτρηση λέξεων, η δημιουργία και η διαχείριση μεταφραστικών μνημών, η διαχείριση ορολογικών βάσεων δεδομένων και φυσικά η μετάφραση διαφόρων ειδών αρχείων. Η τιμή των ολοκληρωμένων εκδόσεών τους είναι ίσως αποτρεπτική για κάποιους, ωστόσο πολλά έχουν και δωρεάν εκδόσεις περιορισμένης λειτουργίας, όπως για παράδειγμα με περιορισμό στον αριθμό των λέξεων ή στο είδος των αρχείων που μπορεί να μεταφράσει κανείς, με σκοπό κυρίως τη διευκόλυνση των μεταφραστικών γραφείων που αναζητούν άτομα που να εργάζονται με τα συγκεκριμένα προγράμματα αλλά που ενδεχομένως να μην μπορούν να αγοράσουν την πλήρη έκδοση.

Ορισμένα προγράμματα, όπως το Metatexis ή το Wordfast Classic, ενσωματώνονται και λειτουργούν μέσα από το Microsoft Word και γι’ αυτό αποτελούν ίσως μια πιο «φιλική» επιλογή για όσους αναζητούν ένα πιο οικείο περιβάλλον εργασίας. Στα θετικά συγκαταλέγεται και το γεγονός ότι συνήθως η τιμή τους είναι αρκετά πιο προσιτή.

Υπάρχουν όμως και δωρεάν λύσεις στις οποίες μπορεί να καταφύγει κανείς, όπως το OmegaT και το Anaphraseus, με ευρεία λειτουργικότητα που καλύπτει τις βασικές ανάγκες ενός μεταφραστή.

Τέλος, οι νέες τάσεις στον χώρο τον μεταφραστικών μνημών έχουν υιοθετήσει την τεχνολογία cloud, προσφέροντας μια διαφορετική προσέγγιση στη μεταφραστική διαδικασία, τη διαχείριση των γλωσσικών πόρων αλλά και την τιμολόγηση των υπηρεσιών. Λύσεις αυτού του είδους είναι ενδεικτικά το Translation Workspace, το XTM Cloud και το Memsource. Στην περίπτωση αυτών των εργαλείων, οι μνήμες και τα γλωσσάρια αποθηκεύονται στο cloud ή στους servers των πελατών και η μεταφραστική διαδικασία πραγματοποιείται είτε μέσω εφαρμογών μέσα από τα προγράμματα περιήγησης ιστού (browser), είτε μέσω μεμονωμένων προγραμμάτων επεξεργασίας. Τα εργαλεία αυτά κερδίζουν συνεχώς έδαφος καθώς εξοικονομούν χρόνο και χρήμα από τη διαχείριση έργου, καταργώντας τα δεκάδες e-mail με την πληθώρα συνημμένων αρχείων, δεν απαιτούν την υποχρεωτική εγκατάσταση προγραμμάτων στον υπολογιστή του μεταφραστή και καθιστούν δυνατή την ταυτόχρονη εργασία πολλών μεταφραστών σε ένα αρχείο με παράλληλη πρόσβαση σε κοινή μεταφραστική μνήμη και γλωσσάρια. Το κόστος επιβαρύνει συνήθως το μεταφραστικό γραφείο, καθώς η πρόσβαση στην online εφαρμογή ή η χρήση του μεμονωμένου προγράμματος είναι δωρεάν. Σε περίπτωση που θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε αυτά τα εργαλεία ως ολοκληρωμένες λύσεις, ανεξάρτητα από κάποια μεταφραστική εταιρεία, η τιμολόγηση συνήθως ακολουθεί την πρακτική του Software as a Service (SaaS), όπου η πληρωμή δεν πραγματοποιείται εφάπαξ, αλλά είτε ανά μήνα είτε ανά αριθμό λέξεων προς μετάφραση.

Καθίσταται, επομένως, πρόδηλο ότι ο μεταφραστής που θα θελήσει να αποκτήσει ένα πρόγραμμα μεταφραστικής μνήμης έχει τη δυνατότητα να επιλέξει μέσα από μια ευρεία γκάμα ικανή να καλύψει κάθε ανάγκη και βαλάντιο. Καθώς η απόκτηση ενός τέτοιου εργαλείου αποτελεί σημαντική επένδυση για την καριέρα του μεταφραστή, υπάρχουν πολλοί παράγοντες που θα πρέπει να λάβει κανείς υπόψη του πριν καταλήξει σε μια τελική απόφαση. Στους παράγοντες αυτούς περιλαμβάνεται το εύρος λειτουργιών του προγράμματος, το περιβάλλον εργασίας του, το είδος των αρχείων που υποστηρίζει, η ευκολία εκμάθησής του, η ζήτηση που υπάρχει από τους πελάτες, οι δυνατότητες τεχνικής υποστήριξης και φυσικά το κόστος. Ο ακριβής προσδιορισμός των επαγγελματικών αναγκών μας και η σωστή ζυγοστάθμιση των παροχών του κάθε προγράμματος θα κάνει την επιλογή μας πιο στοχευμένη και θα αυξήσει τις πιθανότητές μας να βρούμε το σωστό βοηθό στο απαιτητικό μας έργο.

 Σύντομο βιογραφικό

Ο Νίκος Κάτρης σπούδασε Μετάφραση στο Τμήμα Ξένων Γλωσσών Μετάφρασης και Διερμηνείας του Ιονίου Πανεπιστημίου, με μετεκπαίδευση σε θέματα τοπικής προσαρμογής και μεταφραστικών τεχνολογιών ενώ είναι πιστοποιημένος χρήστης του SDL Trados Studio 2011. Εργάζεται ως μεταφραστής και επιμελητής τεχνικών κειμένων και είναι καθηγητής μεταφραστικών εργαλείων στο City Unity College.