Τα χρωστούμενα
Σχεδόν 14 χρόνια μετά από την πρώτη μου επαγγελματική μεταφραστική δουλειά και με συνεχή ενασχόληση με τη μετάφραση έκτοτε, δεν ξέχασα ποτέ τα λόγια της καθηγήτριάς μου στο Τμήμα Ξένων Γλωσσών Μετάφρασης και Διερμηνείας, Τζούντι Γιαννακοπούλου στο μάθημα της τεχνικής μετάφρασης από τα ελληνικά προς τα αγγλικά. Δύο πράγματα θυμάμαι πεντακάθαρα από τις παραδόσεις της αγαπημένης μας Δασκάλας με τη χαριτωμένη αμερικάνικη προφορά. Το πρώτο είναι ότι δεν παραδίνουμε ποτέ μετάφραση χωρίς να την ξαναδιαβάσουμε – και δεν νομίζω ότι υπάρχει επαγγελματίας που θα αρνηθεί τη χρησιμότητα της δεύτερης ανάγνωσης. Το δεύτερο είναι ότι το πιο χρήσιμο εργαλείο για έναν μεταφραστή μετά τα λεξικά του είναι η γεμάτη ατζέντα.
Έτσι μας έλεγε η Δασκάλα κι εμείς χασκογελούσαμε και μας φαινόταν παράξενο. Εκείνη όμως επέμενε: κάθε επαγγελματίας και, γενικότερα, κάθε άνθρωπος που συναντά ο μεταφραστής στη ζωή του αποτελεί εν δυνάμει πηγή πληροφοριών γι’ αυτό και καλό είναι ο επαγγελματίας μεταφραστής να κρατά όλες τις επαγγελματικές κάρτες και τα στοιχεία επικοινωνίας που πέφτουν στα χέρια του. Θα έρθει η στιγμή που θα του φανούν χρήσιμα. Από τον υδραυλικό μέχρι τον οδοντίατρο, από τον υπάλληλο της τράπεζας μέχρι τους φίλους από τις σπουδές στο εξωτερικό, από τον γεωπόνο μέχρι τον βιολόγο, από τον μηχανικό του αυτοκινήτου μέχρι τον μπογιατζή που θα του βάψει το σπίτι και τη γιαγιά του που ζει στο χωριό. Διότι θα έρθει εκείνη η ώρα που θα πρέπει να μάθεις πώς λένε την τάδε βιδούλα και το τάδε εργαλείο, όχι όπως θα τα βρεις (αν τα βρεις) στα λεξικά, αλλά όπως τα λέει ο μάστορας που τα χρησιμοποιεί, θα χρειαστείς κάποιον να σου εξηγήσει πως λειτουργούν τα δομημένα ομόλογα και όχι απλώς πώς θα τα μεταφράσεις, θα χρειαστείς έναν γιατρό να σου επιβεβαιώσει ότι χρησιμοποιείς τη σωστή ορολογία στις ειδικές εξετάσεις που μεταφράζεις για τον ασθενή που θα υποβληθεί σε επέμβαση στο εξωτερικό, όπως θα χρειαστείς τον ανιψιό σου για να μάθεις τι είναι τα ζαντόφρενα και ο δισκοβραχίονας του ποδηλάτου, τον κουμπάρο σου για να μάθεις αν το βιολοντσέλο έχει ταστιέρα, και τη θειά σου, για να σου θυμίσει πώς λέγονται τα αγροτικά εργαλεία του παππού και τι κάνει το καθένα.
Βέβαια, να σημειώσω ότι την εποχή που η κυρία Γιαννακοπούλου μας τα έλεγε αυτά, δεν υπήρχε διαδίκτυο και μηχανές αναζήτησης (τουλάχιστον όχι στη διάθεση των επίδοξων μεταφραστών που φοιτούσαν στην Κέρκυρα). Παρόλα αυτά, ακόμα και σήμερα, που έχουμε στη διάθεσή μας πρόσβαση σε άπειρες πηγές και άπειρα πρωτότυπα και μη κείμενα και δυνατότητες να ερευνήσουμε όρους, λέξεις και φράσεις σε όποια γλώσσα θέλουμε μέσα σε δευτερόλεπτα, έχουμε λίστες ηλεκτρονικών διευθύνσεων, έχουμε πρόσβαση σε πολλούς, έμπειρους και εξειδικευμένους συναδέλφους μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, φόρουμ, ομάδων στο Facebook, έχουμε δηλαδή, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, πολλές περισσότερες επιλογές, υπάρχουν πάντα περιπτώσεις που ο μεταφραστής, παρά τα λεξικά και παρά την έρευνα, «πέφτει σε τοίχο». Και τότε, μοιραία, ανατρέχει στην ατζέντα (μάλλον στο smartphone θα λέγαμε σήμερα) και αναζητά «εκείνον που ξέρει». Και η προσωπική επαφή είναι ανεκτίμητη.
Και εξηγούμαι. Όταν έκανα το πρώτο μου δοκιμαστικό για μετάφραση λογοτεχνίας, κλήθηκα να μεταφράσω μερικές σελίδες από τις Συνταγές του Πέπε Καρβάλιο του Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν (από τα ισπανικά). Όλα ωραία και καλά. Αλλά τι γίνεται με όλα εκείνα τα παραδοσιακά υλικά της καταλανικής κουζίνας που πρώτη φορά συναντούσα στη ζωή μου; Σανίδα σωτηρίας υπ’ αριθμόν ένα: Pere. Φίλος, καθηγητής ισπανικών και καταλανικών. Και, κυρίως: γέννημα-θρέμμα Καταλανός. Συναντηθήκαμε αφού είχα τελειώσει το πρώτο χέρι της μετάφρασης του δείγματος, και χάρη σε εκείνον έμαθα τι είναι οι άσπρες και τι οι μαύρες butifarras και ένα κάρο άλλα αλλαντικά και λοιπές καταλανικές πρώτες ύλες τις οποίες κατανάλωνε μανιωδώς ο Πέπε Καρβάλιο. Όταν τέλειωσε η διαφωτιστική συνεδρία, πεινούσαμε αμφότεροι σαν λύκοι! Αλλά είχα συγκεντρώσει άπειρες πληροφορίες που δεν θα έβρισκα σε κανένα λεξικό. Και, φυσικά, ακολούθησαν κι άλλες παρόμοιες συνεδρίες, όταν μου ανατέθηκε τελικά η μετάφραση του συγκεκριμένου βιβλίου. Χρωστάω λοιπόν ένα πρώτο μεγάλο ευχαριστώ στον Pere! Αν δεν με είχε βοηθήσει τότε με εκείνο το δείγμα, μπορεί και να μην είχα καταφέρει να πάρω εκείνη την πρώτη δουλειά!
Αντίστοιχες ιστορίες έχω ουκ ολίγες. Τα «χρωστούμενα» είναι πολλά. Η λίστα διαρκώς μεγαλώνει. Η βοήθεια από τους «ειδικούς», καθένας στον τομέα του, ανεκτίμητη και οι ευχαριστίες μου, προφορικές, ηλεκτρονικές ή έντυπες δεν ξέρω αν αρκούν για να «ξεχρεώσω», αλλά εγώ το «χρέος» μου θα το κάνω –να ’ναι καλά το ιστολόγιο της ΠΕΕΜΠΙΠ. Δεν θα χωρέσουν όλοι εδώ και κάποιους θα ξεχάσω. Οι υπόλοιποι θα πρέπει να περιμένουν την επόμενη «δόση». Κάποια ονόματα θα τα δείτε και στις ευχαριστίες στα τυπωμένα βιβλία που έχω μεταφράσει. Άλλα ίσως όχι. Το σίγουρο είναι ότι κάθε βοήθεια, μικρότερη ή μεγαλύτερη, είναι πολύτιμη. Από την αποκρυπτογράφηση μιας έννοιας της κουβανέζικης αργκό, μέχρι την προφορά των καταλανικών τοπωνυμίων, κάθε βοήθεια από φίλους, γνωστούς, ακόμα και αγνώστους, είναι ανεκτίμητη.
Πέρα από τους καθαυτούς συναδέλφους μεταφραστές, εκείνους με τους οποίους συνεργάζομαι καθημερινά, τα μέλη της ΠΕΕΜΠΙΠ με ενεργή διαδικτυακή παρουσία, αλλά και όσους συμμετέχουν σε μεταφραστικά φόρουμ ή αρθρογραφούν, οφείλω κάμποσα μεγάλα ευχαριστώ. Δεν θα μιλήσω εδώ για τους καθηγητές της σχολής, αλλά για τους επόμενους, μεταφραστές και δασκάλους μετάφρασης και όχι μόνο, με τους οποίους γίναμε πια συνάδελφοι και φίλοι, μη σας πω και κουμπάροι (με την καλή έννοια), ανθρώπους που αγαπώ και σέβομαι απεριόριστα, ανθρώπους με τεράστια εμπειρία και αστείρευτες γνώσεις τους οποίους συχνά πυκνά βομβαρδίζω με απίστευτα ερωτήματα και απορίες, έχοντας εξαντλήσει κάθε άλλη πηγή, και οι οποίοι επιμένουν να με υπομένουν. Νίκος Πρατσίνης. Lucrecia Garrido. Κωνσταντίνος Παλαιολόγος. Alicia Villar Lecumberri. To ευχαριστώ είναι λίγο. Δεν θα μπορούσα να έχω μεταφράσει τον νομπελίστα Χιμένεθ στα πρώτα μου βήματα χωρίς τη βοήθεια και την καθοδήγηση του Νίκου και της Alicia. Δεν θα είχα αντιληφθεί πόσα πράγματα μας ενώνουν και μας χωρίζουν με τους λαούς της Λατινικής Αμερικής αν δεν είχα κάνει δεκάδες κουβέντες με την αγαπημένη Λούκι, τη Λουκρέσια από τη Χιλή, γύρω από ένα τραπέζι γεμάτο βιβλία, λεξικά, κούπες τσάι και σοκολάτες (γιατί όλα όσα λένε για τα νηστικά αρκούδια είναι αλήθεια), μεταφράζοντας τον Κουβανό Πέδρο Χουάν Γκουτιέρες. Όλη η μαγεία και η ατμόσφαιρα που «ψυχανεμιζόμουν» μέσα από τις πολλαπλές αναγνώσεις, ζωντάνευε μέσα από τις αφηγήσεις της Λουκρέσια, μέσα από τις ιστορίες και τις αναμνήσεις που έκρυβε κάθε παράξενη λέξη ή έκφραση. Δεν θα ξεχάσω το γέλιο της Λουκρέσια όταν της έλεγα ότι σχεδόν ντρεπόμουν να διαβάζω το πρώτο μου βιβλίο του Γκουτιέρες δημόσια (το πρωτότυπο, στα ισπανικά, μέσα στο λεωφορείο, το διάβαζα λες και ήμουν 12χρονο που διαβάζει κρυφά Άρλεκιν –ήμουν μικρή και αθώα τότε…). Ή ότι ντρεπόμουν να δώσω το μεταφρασμένο βιβλίο στη μητέρα μου για να το διαβάσει. Και μου έλεγε η καλή μου Λουκρέσια ότι εκείνη, τέτοιου τύπου βιβλία, τα θεωρούσε «λάιτ» και τα διάβαζε χαλαρά στα 12. Και βέβαια, δεν θα είχα αποκτήσει το πρώτο μου λεξικό της κουβανέζικης αργκό, αν δεν είχα απευθυνθεί στον γκουρού της λάτιν μουσικής εν μέσω εκπομπής του στον Ραδιοσταθμό KOSMOS 93,6 (βλ. ΕΡΤ στα λεξικά του μέλλοντος), Βασίλη Σταματίου, μουσικοσύμβουλο ολκής. Ευχαριστώ, jefe!
Καλώς ή κακώς, είναι πράγματα που δύσκολα γνωρίζεις αν δεν έχεις ζήσει σε μια χώρα, όσο κι αν μελετάς τη γλώσσα και τον πολιτισμό της. Και πώς θα μπορούσα να έχω καταφέρει να μεταφράσω/περιγράψω το «mesa camilla» και τις «φούστες» του αν δεν μου εξηγούσε ο Κωνσταντίνος πώς λειτουργεί αυτό το θερμαντικό σώμα που από πάνω μοιάζει με κανονικό στρογγυλό τραπέζι, αλλά από κάτω έχει ενσωματωμένο «μαγκάλι» και όλο μαζί είναι σκεπασμένο με ένα τραπεζομάντιλο που σκεπάζει και κρατάει ζεστά τα πόδια όλης της οικογένειας που στρογγυλοκάθεται γύρω από το τραπέζι. Και ότι δεν είναι ξεπερασμένο παλιομοδίτικο σύστημα, παρά κυκλοφορεί και χρησιμοποιείται ακόμα και στις μέρες μας, και μάλιστα το μαγκάλι έχει αντικατασταθεί από ηλεκτρική θερμάστρα.
Και τι να πρωτοπώ για τις αλήθειες της Αλίθια και τις μαραθώνιες συνομιλίες που εκμηδενίζουν την απόσταση Μαδρίτης-Αθήνας; Ανατρέχω πάντα στους Ισπανούς και Λατινοαμερικανούς φίλους για βοήθεια, όχι μόνο σε σχέση με πραγματολογικά στοιχεία, αλλά, και για να είμαι σίγουρη για το επίπεδο λόγου, το ύφος όταν πρόκειται για προφορικό λόγο ή εκφράσεις της αργκό, λογοπαίγνια και υπονοούμενα.
Πολλά πολλά ευχαριστώ στην Κάρμεν από τη Σαλαμάνκα και την διαπρεπή διερμηνέα Εστέρ από την Βαρκελώνη (με φάλτσο μέσω Βρυξελλών), πάντα πρόθυμες να εξηγήσουν τα ανεξήγητα. Όταν η Ισπανίδα συνάδελφος ομολογεί ότι δεν καταλαβαίνει τι εννοεί ο συμπατριώτης της συγγραφέας, όπως και να το κάνουμε, η Ελληνίδα μεταφράστρια νιώθει λίγο καλύτερα. Τα χάνουν και οι συγγραφείς! Ναι, συμβαίνει και αυτό! Και να μην ξεχάσω την Γιοσελίν από το Μεξικό. Οφείλω να κάνω ειδική μνεία στους φίλους που βρίσκονται στην άλλη άκρη του κόσμου. Η διαφορά της ώρας τους καθιστά εξαιρετικά χρήσιμους. Είσαι, ας πούμε στην Αθήνα, είναι 5 τα ξημερώματα και μεταφράζεις. Και σκοντάφτεις στον εξής γρίφο: πώς λέμε τα καντηλέρια και τα αγαλματίδια δίπλα στο φέρετρο εκεί που ξενυχτάνε τον μακαρίτη (μακριά από εμάς) στη Λατινική Αμερική; Και ξαφνικά, τσουπ, να τη η Γιοοσελίν, συνδέεται στο gmail, μόλις έχει ξυπνήσει στην Πόλη του Μεξικό, και πιάνουμε την κουβέντα. Και με τρόπο μαγικό, με τη βοήθεια των φίλων και της τεχνολογίας, η λύση θα βρεθεί.
Πολλά ευχαριστώ επίσης στον Πανάγο και τον Κώστα για τις «επισκευές» στα μηχανικά και δη αυτοκινητιστικά μέρη των μεταφράσεών μου.
Στην Ρένα για οτιδήποτε έχει σχέση με μαγειρική, στη Μάρθα για την ανταλλαγή απόψεων (και γλωσσαρίων) σε θέματα στρατιωτικής τάξης, στην MMG για θέματα μόδας, υφάσματα, ρέλια, τρέσες, κόπιτσες και τα όμοια, στον Φωκίωνα για τα σχετικά με βιντεοπαίγνια.
Στον Φίλιππο, στον Αντρέα και την Ειρήνη για κάμποσες πρώτες αναγνώσεις, για τους «σκαταλανούς» και την «κούκλα πανούκλα» αντιστοίχως. Ξέρουν αυτοί. Γιατί όταν το μυαλό κολλάει και η έμπνευση πάει περίπατο, έρχονται οι φίλοι και προσφέρουν απλόχερα ε π ι κ έ ς μεταφραστικές λύσεις.
Πέρα όμως από τους «δικούς» μου ανθρώπους, πέρα από τα γκάλοπ μεταξύ συναδέλφων και το στύψιμο του μυαλού παρέα με επιμελητές, έχει τύχει να τηλεφωνήσω σε σκανδιναβικές πρεσβείες για να μάθω τη σωστή προφορά ονομάτων ώστε να τα μεταγράψω, έχω απευθυνθεί σε αστυνομικούς, έχω φάει τον κόσμο να βρω τι σημαίνουν οι κυπριακές μονάδες μέτρησης «σκάλα» και «προστάθι» που συνάντησα σε κάποιο πιστοποιητικό και κατέληξα να στέλνω μέιλ σε δημοσιογράφο στην Κύπρο σε άρθρο του οποίου στο διαδίκτυο εντόπισα τις πολυπόθητες λέξεις, για να μάθω ότι είναι «μονάδες μέτρησης εμβαδού τουρκικής έμπνευσης, που χρησιμοποιούνται ακόμα σε χώρες της Μέσης Ανατολής και των Βαλκανίων. Όμως, από χώρα σε χώρα ποικίλει το μέγεθος της κάθε… σκάλας. Μια σκάλα, αποτελείται από τέσσερα (4) προστάθια. Επίσης, μια σκάλα, στην Κύπρο, ισούται με 1.338 τετραγωνικά μέτρα». Κι όλες αυτές τις πληροφορίες εγώ τις χρωστάω στον ευγενικό κύριο Γιώργο Στυλιανού, ο οποίος απάντησε στο μέιλ μιας άγνωστης, πίσω στο 2005. Έχει σημασία, γιατί λίγες μέρες πριν από τη δημοσίευση του άρθρου έκανα την επαλήθευση. Πλέον η σκάλα και το προστάθι είναι λήμματα της ελληνικής Wikipedia, έκαναν την εμφάνισή τους στο proz και την lexilogia στις 2 Φεβρουαρίου του 2009, εμφανίζονται στις σελίδες του κυπριακού κτηματολογίου κ.λπ.
Οι ατζέντες γεμίζουν η μία μετά την άλλη και ο μύθος του μοναχικού μεταφραστή που μεταφράζει αποκομμένος από όλους και όλα σιγά σιγά καταρρίπτεται. Στη δική μου τουλάχιστον περίπτωση, όταν κάτι με προβληματίζει και δεν λέω να καταλήξω σε ικανοποιητική λύση ή απλώς δεν καταλαβαίνω τον ποιητή, στρέφομαι στο προσωπικό μου «δίκτυο υποστήριξης απεγνωσμένων μεταφραστών» και βρίσκω πάντα λύσεις. Είμαι ευγνώμων σε όλα τα μέλη του δικτύου και τους ευχαριστώ θερμά. Χωρίς εκείνους δεν γίνεται δουλειά. Παραμένω υπόχρεη.
Μάρτιος 2014
featured image via
Η Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη γεννήθηκε στην Αθήνα το 1975 και σπούδασε μετάφραση στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο στην Κέρκυρα. Ασχολείται επαγγελματικά με τη μετάφραση «τεχνικών» κειμένων από τα αγγλικά και τα γαλλικά και ισπανόφωνης λογοτεχνίας από το 2000. Έχει μεταφράσει, μεταξύ άλλων, έργα των Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν, Πέδρο Χουάν Γκουτιέρες και Χουάν Ραμόν Χιμένεθ (αναλυτικότερα εδώ). Είναι μέλος του ΔΣ της ΠΕΕΜΠΙΠ από το 2009.