Η Οπτικοακουστική Μετάφραση και η προσβασιμότητα στο οπτικοακουστικό υλικό ατόμων με αναπηρία: Υποτιτλισμός για κωφούς και βαρήκοους και ακουστική περιγραφή

από τη Βιλελμίνη Σωσώνη και την Ισμήνη Καραντζή,

Ιόνιο Πανεπιστήμιο

1. Εισαγωγή

Η ιστορία της Οπτικοακουστικής Μετάφρασης είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την εξέλιξη και τα επιτεύγματα της τεχνολογίας και παράλληλα με την εξέλιξη του κινηματογράφου. Μάλιστα, η ίδια η γέννησή της κατέστη αναγκαία και εν συνεχεία εφικτή χάρη στη μετάβαση από τον βωβό στον ομιλούντα κινηματογράφο και στον υπερκερασμό των τεχνικών δυσκολιών που ταλάνιζαν τους ανθρώπους του θεάματος και τους μηχανικούς, οι οποίοι προσπαθούσαν να επενδύσουν με ήχο τον κινηματογράφο και να δημιουργήσουν συστήματα εγγραφής και αναπαραγωγής του ήχου ήδη από τις πρώτες παρουσιάσεις του Κινητοσκοπίου (Kinétoscope) το 1894. Τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετώπιζαν ήταν ο συγχρονισμός του ήχου με την εικόνα και η ενίσχυσή του ώστε να ακούγεται καλά στην αίθουσα. Για τους λόγους αυτούς, μεσολάβησαν τριάντα δύο χρόνια μέχρι να γίνει πραγματικότητα ο ηχογραφημένος κινηματογραφικός ήχος με την παρουσίαση το 1926 από τη Warner Brothers της συσκευής Vitaphone, η οποία έδινε τη δυνατότητα αναπαραγωγής μουσικής μέσω ενός δίσκου που συγχρονιζόταν με τη μηχανή προβολής της ταινίας.

1.1.Από τον βωβό κινηματογράφο στις ταινίες με ήχο

Βασισμένη σε αυτή τη νέα τεχνολογία, γυρίστηκε η πρώτη ταινία με ήχο: Ο Τραγουδιστής της Τζαζ (The Jazz Singer) του σκηνοθέτη Alan Crosland με πρωταγωνιστή τον τότε σταρ Al Jolson που προβλήθηκε από τη Warner στις 6 Οκτωβρίου του 1927 στο Warner Theatre της Νέας Υόρκης. Αν και δεν είχε ιδιαίτερους διαλόγους, μόνο συγχρονισμένα τραγούδια, μουσική και ήχους, έμεινε στην ιστορία του κινηματογράφου ως η πρώτη talkie, η πρώτη δηλαδή ομιλούσα ταινία (Georgakopoulou, 2010: 44).

Με την ταινία αυτή ξεκίνησε μια νέα εποχή στην ιστορία του κινηματογράφου, αν και ένα άλλο πρόβλημα ήρθε τότε να προβληματίσει τους κινηματογραφιστές. Οι χώρες-παραγωγείς ταινιών δεν ήταν πλέον σε θέση να εξάγουν τα προϊόντα τους, λόγω του εμποδίου της γλώσσας που είχε δημιουργηθεί με την έλευση του ήχου. Καταρχάς, το κοινό ήταν γλωσσικά κατακερματισμένο και άρα υπήρχε πρόβλημα κατανόησης. Μια ταινία γυρισμένη στη Γαλλία δεν γινόταν κατανοητή στην Αμερική και το αντίστροφο. Αν ο βωβός κινηματογράφος, λοιπόν, έκρυβε επιμελώς την εθνική προέλευση των ταινιών, ο ήχος την κατέδειξε με τόση σαφήνεια που η ψευδαίσθηση της οικουμενικότητας των ταινιών και των πρωταγωνιστών είχε χαθεί. Παράλληλα, λόγω του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου που κλυδώνισε την Ευρώπη, η δυναμική στην κινηματογραφική παραγωγή είχε ανατραπεί. Για παράδειγμα, ενώ από το 1906 έως το 1913 η Γαλλία ήταν υπεύθυνη για το 1/3 της παγκόσμιας κινηματογραφικής παραγωγής και το 1912 η Ιταλία βρισκόταν στην κορυφή της παγκόσμιας κινηματογραφικής βιομηχανίας με 717 ταινίες στην παραγωγή, 15 χρόνια μετά, και έπειτα από την έλευση των ομιλουσών ταινιών, τα σκήπτρα κρατούσε πλέον η Αμερική. Εκεί ο ήχος και οι διάλογοι στις ταινίες δεν έθεσαν ιδιαίτερο πρόβλημα κατανόησης στο κοινό και άρα εξάπλωσης των ομιλουσών ταινιών, καθώς η πλειονότητα των θεατών μιλούσε και κατανοούσε την επίσημη γλώσσας της χώρας, τα Αγγλικά (O’Connell, 2007: 121-122). Τουναντίον, στην πολυπολιτισμική και πολύγλωσση Ευρώπη ο ήχος προκάλεσε πολλά προβλήματα.

Όπως ήταν φυσικό, έγιναν πολλές προσπάθειες να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα αυτά, όπως με τη χρήση μεσοτίτλων και την αφήγηση. Τελικά οι παραγωγοί αποφάσισαν να παράγουν «πολύγλωσσες ταινίες», δηλαδή να ξαναγυρίζουν μια ταινία σε περισσότερες εκδόσεις, χρησιμοποιώντας ξένους ηθοποιούς που μιλούσαν τη γλώσσα κάθε έκδοσης. Με αυτήν την τεχνική γυρίστηκαν πολλές ταινίες, όπως για παράδειγμα η επιτυχημένη σειρά ταινιών Χοντρός και Λιγνός στα Γαλλικά, Γερμανικά, Ιταλικά και Ισπανικά (Lawrence, 2011: 79, Lacourbe, 1977: 44).

2. Η Μετάβαση στη Μεταγλώττιση και τον Υποτιτλισμό

Μετά το 1931, οι τεχνικές μείξης του ήχου βελτιώθηκαν όπως και οι τεχνικές συγχρονισμού των χειλιών (lip-synching) και μεταγλώττισης, της απαλοιφής δηλαδή του πρωτότυπου ήχου και της επαναπλαισίωσης της εικόνας με ένα νέο, μεταφρασμένο κείμενο στη γλώσσα άφιξης. Επιπλέον, οι υπότιτλοι, που μέχρι τότε χρησιμοποιούνταν με φειδώ, άρχισαν να αποκτούν μεγάλη δημοτικότητα, κι έτσι από το 1932 αυτές οι δύο τεχνικές έγιναν οι δύο κυρίαρχες τεχνικές Οπτικοακουστικής Μετάφρασης, όπως εξακολουθούν να είναι μέχρι τις μέρες μας (Thompson& Bordwell, 1994: 229-230).

Αναμφισβήτητα, και ο υποτιτλισμός και η μεταγλώττιση είναι απαιτητικές διαδικασίες που θέτουν ιδιαίτερα, και συχνά μοναδικά, προβλήματα στους μεταφραστές.

Συγκεκριμένα, ο υποτιτλισμός δεν είναι απλώς μια διαδικασία κατά την οποία μεταφράζεται μια λίστα διαλόγων ενός σεναρίου από μια γλώσσα σε μια άλλη. Είναι μια διαδικασία κατά την οποία ουσιαστικά αναδιαμορφώνεται ένας διάλογος σε μια άλλη γλώσσα, ενώ ταυτόχρονα ο λόγος από προφορικός γίνεται γραπτός. Στόχος είναι να ενσωματωθεί ο μεταφρασμένος διάλογος στο οπτικοακουστικό υλικό με φυσικότητα, συνδυασμένος και ενισχυμένος από τον ήχο και την εικόνα. Η επίτευξη του στόχου αυτού, ωστόσο, δεν είναι εύκολη. Καταρχάς, υπάρχει η δυσκολία που σχετίζεται ακριβώς με τη μετατροπή του προφορικού λόγου σε γραπτή μορφή. Αυτό συνεπάγεται την επεξεργασία του προφορικού λόγου, δηλαδή ο λόγος «καθαρίζεται» από επαναλήψεις, στοιχεία του λόγου που έχουν φατική λειτουργία, προσφωνήσεις και επιφωνήματα, ενώ παράλληλα συνοδεύεται από απαλοιφή διαλέκτων και γλωσσικών ποικιλιών ή κοινωνιολέκτων και της αργκό που ενδεχομένως χρησιμοποιούνται από τους χαρακτήρες. Κατά την εξομάλυνση του προφορικού λόγου, είναι συχνός και ο μετριασμός των βωμολοχιών (Antonini & Chiaro, 2004).

Τα κυριότερα προβλήματα, όμως, που προκύπτουν κατά τον υποτιτλισμό αφορούν τους χωροχρονικούς περιορισμούς οι οποίοι ορίζονται ως «ο συνδυασμός του κειμένου, του ήχου και της εικόνας, των δυνατοτήτων ανάγνωσης από το κοινό και των περιορισμών που θέτουν αυτοί οι δύο παράγοντες στον χώρο και τον χρόνο» (DeLinde και Key, 1999: 3). Ο υποτιτλισμός έχει χαρακτηριστεί περιορισμένη μετάφραση (constrained translation) (Tilford, 1982) ακριβώς λόγω των περιορισμών αυτών. Το πρόβλημα δεν έγκειται μόνο στο γεγονός ότι συγκεκριμένες πληροφορίες πρέπει να «χωρέσουν» σε ορισμένο αριθμό χαρακτήρων, δηλαδή το μέγιστο 70 χαρακτήρες συμπεριλαμβανομένων των διαστημάτων (Karamitroglou, 2010), αλλά ότι σε πολλές περιπτώσεις δεν υπάρχει αρκετός χρόνος για να τους διαβάσει ο αναγνώστης από τη στιγμή που αρχίζει να μιλά ο χαρακτήρας ως τη στιγμή που σταματά, καθώς η προσοχή του πρέπει να είναι στραμμένη παράλληλα και στις πληροφορίες που λαμβάνει από την εικόνα (Pedersen, 2011: 20). Υπολογίζεται ότι ένας μέσος ενήλικας διαβάζει περίπου 140-150 λέεις το λεπτό. Άλλες δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο υποτιτλιστής είναι οι πολιτισμικές αναφορές, όπως τα τοπωνύμια, τα ανθρωπωνύμια, οι αναφορές σε αθλήματα, γιορτές και εδέσματα, σε οργανισμούς, νομισματικά και μετρικά συστήματα, καθώς και τα λογοπαίγνια και τα τραγούδια (Pedersen, 2011: 101 και Benincà, 1999: 58-59, 83-86).

Ενώ ο υποτιτλισμός είναι η μετάφραση του προφορικού λόγου σε γραπτό λόγο, η μεταγλώττιση είναι η προφορική μετάφραση του προφορικού λόγου. Μεταγλώττιση, συγκεκριμένα, είναι η αντικατάσταση των διαλόγων και των αφηγηματικών μερών του οπτικοακουστικού υλικού από την ξένη γλώσσα στη γλώσσα του κοινού. Κατά την αντικατάσταση, δίνεται έμφαση στην προσαρμογή του διαλόγου στις κινήσεις του στόματος και την ομιλία του ηθοποιού με απώτερο στόχο να δοθεί στο κοινό η αίσθηση ότι οι ηθοποιοί μιλούν τη γλώσσα του μεταφρασμένου κειμένου. Πέρα από τα προβλήματα που θέτει η απόδοση στην άλλη γλώσσα, στη μεταγλώττιση πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι φωνητικοί και χρονικοί περιορισμοί, ενώ το βασικότερο πρόβλημα είναι ο συγχρονισμός των χειλών.

3. SDH και Ακουστική Περιγραφή

Εκτός από τα δύο κυρίαρχα είδη Οπτικοακουστικής Μετάφρασης, σήμερα συναντώνται κι άλλα είδη Οπτικοακουστικής Μετάφρασης είτε σε συγκεκριμένα προγράμματα είτε για συγκεκριμένες κατηγορίες θεατών. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε το voiceover, τη διερμηνεία/τον υποτιτλισμό σε ζωντανή μετάδοση και τον υπερτιτλισμό, ενώ έχουν αναπτυχθεί και δύο ειδικά είδη που διευκολύνουν την προσβασιμότητα στα μέσα επικοινωνίας των ατόμων με αναπηρία: ο υποτιτλισμός για κωφούς και βαρήκοους (Subtitling for the Deaf and the Hard of Hearing – SDH) και η ακουστική περιγραφή.

3.1. Ο Υποτιτλισμός για κωφούς και βαρήκοους

Ο Υποτιτλισμός για κωφούς και βαρήκοους στόχο έχει να βοηθήσει τα άτομα με προβλήματα ακοής να παρακολουθήσουν κάποιο είδος οπτικοακουστικού υλικού. Βασίζεται στην προβολή στην οθόνη ενός κειμένου που περιγράφει τους ήχους, φυσικούς και μη, του προβαλλόμενου υλικού. Αφορά κατά κύριο λόγο τη χρήση κλειστών υποτίτλων ή αλλιώς closed captions, οι οποίοι εμφανίζονται στην οθόνη όταν τους ενεργοποιήσει ο θεατής μέσα απ’ την επιλογή του teletext ή στις ψηφιακές τηλεοράσεις μέσω της επιλογής «υπότιτλοι». Αξίζει να σημειωθεί ότι κάποιες εκπομπές υποτιτλίζονται ενδογλωσσικά για κωφούς και βαρήκοους σε πραγματικό χρόνο. Πρόκειται για την περίπτωση της ζωντανής μετάδοσης μιας ειδικής εκδήλωσης ή ενός ειδησεογραφικού προγράμματος. Οι υπότιτλοι προβάλλονται μόλις λίγα δευτερόλεπτα αφού εκτυλιχθεί η δράση και δείχνουν όσα διατυπώνονται στον προφορικό λόγο. Ένας στενογράφος ακούει το πρόγραμμα που μεταδίδεται και εισάγει τις λέξεις σε ένα ειδικό ηλεκτρονικό πρόγραμμα που προσθέτει τους υπότιτλους στο τηλεοπτικό σήμα. Πέρα από την τηλεόραση, οι υπότιτλοι για κωφούς και βαρήκοους συναντώνται και σε κινηματογραφικές αίθουσες όπου πραγματοποιούνται ειδικές προβολές ταινιών με ανοιχτούς υποτίτιλους κυρίως στο ΗΒ και στις ΗΠΑ.

Στόχος των υπότιτλων αυτών είναι να δώσουν τη δυνατότητα στους τηλεθεατές να παρακολουθούν ταυτόχρονα τους διαλόγους και την εκτυλισσόμενη δράση, ενώ, παράλληλα, παρέχουν πληροφορίες για την ταυτότητα του εκάστοτε ομιλούντος και τα ηχητικά στοιχεία του προγράμματος, συμβάλλοντας καθοριστικά, με αυτόν τον τρόπο, στην κατανόηση μιας είδησης, ενός πολιτικού γεγονότος ή της πλοκής μιας ιστορίας. Ως διαδικασία παραπέμπει αρκετά σε αυτή του κλασικού υποτιτλισμού, με τη διαφορά ότι παρέχει πρόσθετες πληροφορίες που αφορούν ήχους (φωνές, γέλια, τραγούδια, ήχους οχημάτων, νερά που τρέχουν, εκρήξεις, κ.τ.λ.).

3.2. Ακουστική Περιγραφή

Η Ακουστική Περιγραφή αφορά την πρόσθετη αφήγηση του οπτικού περιεχομένου ενός οπτικοακουστικού μηνύματος (μιας ταινίας, μιας θεατρικής παράστασης ή μιας όπερας) με σκοπό την υποβοήθηση των θεατών με προβλήματα όρασης. Η πρόσθετη αυτή αφήγηση ενσωματώνεται μεταξύ των διαλόγων, με στόχο να μεταφέρει τη δράση, την κίνηση και τις εκφράσεις των εμφανιζόμενων, τη σκηνογραφία και γενικά οποιαδήποτε πληροφορία θα βοηθούσε άτομα με προβλήματα όρασης να παρακολουθήσουν την πλοκή μιας υπόθεσης.

Η Ακουστική Περιγραφή είναι το αποτέλεσμα της πρωτοποριακής και συστηματικής δουλειάς που ξεκίνησε το 1981 ένα ζευγάρι αμερικανών ερευνητών, η Margaret και ο Cody Pfanstiehl. Οι δυο τους ίδρυσαν την Audio Description Service, και το έργο τους, σε πρώτο στάδιο, εστιαζόταν στην προώθηση της ακουστικής περιγραφής στις θεατρικές αίθουσες από άκρου εις άκρον των ΗΠΑ. Στη συνέχεια, οι τεχνικές τις οποίες χρησιμοποίησαν βελτιώθηκαν, τροποποιήθηκαν και προσαρμόστηκαν έτσι ώστε να είναι δυνατόν να εφαρμοστούν και στην τηλεόραση και στον κινηματογράφο. Συγκεκριμένα, στην τηλεόραση η Ακουστική Περιγραφή είναι μια επικουρική υπηρεσία συνδεόμενη με ένα τηλεοπτικό πρόγραμμα μέσω teletext, ενώ στον κινηματογράφο, υπάρχουν αίθουσες προβολής οι οποίες παρέχουν ειδικά ακουστικά με τη χρήση των οποίων μπορούν οι θεατές να ακούσουν την περιγραφή της ταινίας.

3.3. Θέματα προσβασιμότητας και ισχύον ρυθμιστικό πλαίσιο στην Ευρώπη

Γενικότερα, σε ό,τι αφορά το ρυθιστικό πλαίσιο στην Ευρώπη, αξίζει να σημειωθεί ότι η προσβασιμότητα των Ατόμων με Αναπηρία (ΑμεΑ) στα μέσα επικοινωνίας (Accessibility to the Media) ξεκίνησε στα πλαίσια του έργου Digital Agenda και είναι ένα ζήτημα που απασχολεί ιδιαίτερα την Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κορυφαία όργανά της (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Ευρωπαϊκή Επιτροπή και Συμβούλιο της Ευρώπης), όπως αποδεικνύεται από τη Νέα Στρατηγική για την Aναπηρία του 1996 και τις σχετικές πολιτικές του 1999 που έχουν ως στόχο να αρθούν όλα τα εμπόδια, έτσι ώστε να επιτευχθεί η πλήρης συμμετοχή για ΑμεΑ σε όλους τους τομείς της ζωής. Έχουν συμπεριληφθεί στην Στρατηγική 2020 νέες καινοτομίες – στόχοι που αφορούν στην πλήρη πρόσβαση και ισότιμη συμμετοχή των Ατόμων με Αναπηρία. Η πρόσβαση στα μέσα επικοινωνίας για τα άτομα με πρόβλημα ακοής ή με διαταραχές της όρασης μέσω της χρήσης της νοηματικής γλώσσας, του υποτιτλισμού και της ακουστικής περιγραφής και μέσα από ένα εύχρηστο μενού πλοήγησης ορίζεται στο άρθρο 7 της οδηγίας 2010/13/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων[1]. Εκτιμάται ότι περίπου το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού, ήτοι περίπου 650 εκατομμύρια άνθρωποι, ζουν με αναπηρία κάποιου είδους, ενώ ο αριθμός των ενηλίκων με προβλήματα ακοής στην Ευρώπη ανέρχεται σε 90 εκατομμύρια και ο αριθμός των ενήλικων με προβλήματα όρασης στην Ευρώπη ανέρχεται σε 8 εκατομμύρια. Καθώς με βάση τις τάσεις της αύξησης του πληθυσμού, τις προόδους της ιατρικής και το αυξανόμενο προσδόκιμο ζωής του πληθυσμού, ο αριθμός θα συνεχίσει να αυξάνεται, η διευκόλυνση της αποτελεσματικής επικοινωνίας για όλους δεν είναι ένα δευτερεύον ζήτημα, αλλά μάλλον μια σημαντική πρόκληση μείζονος σημασίας.

Δυστυχώς, όμως, στην πράξη η οδηγία 2010/13/ΕΕ σε πολλές χώρες, παραμένει εν πολλοίς ανεφάρμοστη, παρά τις πιέσεις που ασκούν οι άμεσα ενδιαφερόμενοι και οι οργανώσεις που τους στηρίζουν. Υπάρχουν βέβαια και φωτεινές εξαιρέσεις. Το Ηνωμένο Βασίλειο, για παράδειγμα, εφαρμόζει τον Νόμο περί Διακρίσεων Λόγω Αναπηρίας που προωθεί την ισονομία και διασφαλίζει την πρόσβαση των πολιτών στην απασχόληση, καθώς και την πρόσβαση σε αγαθά, διευκολύνσεις και υπηρεσίες, την εκπαίδευση και τις δημόσιες μεταφορές. Στο πλαίσιο αυτό, καθιστά υποχρεωτικούς τους υπότιτλους για κωφούς και βαρήκοους, την ακουστική περιγραφή και τη νοηματική γλώσσα για τους δημόσιους ραδιοτηλεοπτικούς φορείς με συγκεκριμένο ποσοστό θεατών. Υπεύθυνος για τον καθορισμό των ποσοστών αυτών είναι ο OFCOM, ο φορέας του Ηνωμένου Βασιλείου που μέσω του Κώδικα για την Πρόσβαση στις Τηλεοπτικές Υπηρεσίες παρέχει και καθοδήγηση σχετικά με το πώς θα πρέπει να παρουσιάζονται οι υπηρεσίες πρόσβασης και παρακολουθεί την συμμόρφωση των ραδιοτηλεοπτικών φορέων με τις συστάσεις του (βλ. http://www.ofcom.org.uk/).

Πρακτικές όπως αυτές του ΗΒ πρέπει να αποτελέσουν παραδείγματα προς μίμηση για τις χώρες που υστερούν σε ό,τι αφορά την προσβασιμότητα των ΑμεΑ στα μέσα επικοινωνίας, όπως η Ελλάδα όπου το 2006 είχε γίνει προσπάθεια ένταξης τόσο του SDH όσο και της Ακουστικής Περιγραφής στο ψηφιακό πρόγραμμα της Ψηφιακής ΕΡΤ, μια προσπάθεια όμως που εγκαταλείφθηκε όταν σταμάτησε η χρηματοδότηση από την ΕΕ.

Για να αλλάξει το καθεστώς αυτό, έχουμε όλοι χρέος να καταστήσουμε γνωστές τις ανάγκες των ΑμεΑ και να εκπαιδεύσουμε τους υπεύθυνους για τη σημασία ένταξης στο πρόγραμμα των καναλιών εθνικής εμβέλειας υπηρεσιών Ακουστικής Περιγραφής και Υποτιτλισμού για Κωφούς και Βαρήκοους. Το ΤΞΓΜΔ του Ιονίου Πανεπιστημίου εκπαιδεύει τους μεταπτυχιακούς φοιτητές και στα δύο είδη ΟΜ, άρα το ανθρώπινο δυναμικό υπάρχει. Μένει να ευαισθητοποιηθούν οι αρμόδιοι φορείς και να τεθεί σε εφαρμογή, έστω και καθυστερημένα, η οδηγία 2010/13/ΕΕ.

4. Από τη θεωρία στην πράξη: «Η γιαγιά μου είναι πάντα γεμάτη»

Στο πλαίσιο της 5^ης έκδοσης του Be there! Corfu Animation Festival, και δη υπό το φόρουμ Be professional!, εκπονήθηκε από την Ισμήνη Καραντζή ο υποτιτλισμός για κωφούς και βαρήκοους στην ελληνική γλώσσα και η ακουστική περιγραφή για τυφλούς στην αγγλική γλώσσα για την ταινία της Έφης Παππά «My stuffed granny», η οποία έχει αποσπάσει πολλά βραβεία σε Ελλάδα και εξωτερικό. Μάλιστα, η εν λόγω ταινία βραβεύτηκε στο 4^ο Be there! για «την ενδιαφέρουσα και καθόλου από καθέδρας αντιμετώπιση της ζωής και του θανάτου, ιδιαίτερα στη σημερινή Ελλάδα». Πρόκειται για μια 10λεπτη ταινία, η οποία εστιάζει στη σχέση μιας εγγονής με τη γιαγιά της, κλείνοντας με αισιοδοξία το μάτι στην κρίση που αντιμετωπίζει η κοινωνία σήμερα: ένα κοριτσάκι προσπαθεί να φυτρώσει σποράκια από υπολειπόμενα φαγητά, για να ταΐσει όλη την οικογένεια.

Ο υποτιτλισμός για κωφούς και βαρήκοους στην ελληνική γλώσσα πραγματοποιήθηκε μέσω του προγράμματος Subtitle Workshop. Η διαφορά μεταξύ των «απλών» υποτίτλων και των υποτίτλων για κωφούς και βαρήκοους έγκειται ουσιαστικά στην επιπλέον καταγραφή των ήχων, η οποία και πραγματοποιήθηκε μέσα σε αγκύλες. Εν συντομία, οι βασικοί κανόνες που εφαρμόστηκαν είναι οι εξής: ως προς τη μορφή, ο μέγιστος αριθμός χαρακτήρων ήταν 35 ανά σειρά, ενώ οι σειρές χωρίστηκαν βάσει της τριγωνικής απεικόνισης και των συντακτικών κανόνων∙ ως προς το περιεχόμενο, έγινε προσπάθεια διατήρησης του ύφους των ομιλητών και φυσικής ροής του λόγου∙ ως προς τον συγχρονισμό, η μέγιστη παραμονή του διπλού υποτίτλου στην οθόνη ήταν 6 δευτερόλεπτα, του μονού 3 ½ δευτερόλεπτα, ενώ στην περίπτωση της μιας λέξης, η διάρκεια ήταν 1 δευτερόλεπτο. Επιπροσθέτως, το χρονικό διάστημα μεταξύ των υποτίτλων (shift time) ήταν ½ δευτερόλεπτο, ενώ καταβλήθηκε κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε να απομακρυνθεί ο υπότιτλος από την οθόνη προτού αλλάξει το πλάνο στην ταινία.

Οι προαναφερθέντες κανόνες εφαρμόζονται σαφώς και στον «απλό» υποτιτλισμό. Σε ό,τι αφορά την καταγραφή των ήχων και με δεδομένο ότι ήταν αρκετά δύσκολο λόγω χωροχρονικών περιορισμών να περιγραφούν όλοι οι ήχοι, χρησιμοποιήθηκαν καταρχάς περιγραφικές λέξεις, ενώ γενικεύτηκε ο χαρακτηρισμός της μουσικής υπόκρουσης σε όλη τη σκηνή. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ήταν το «χτύπος μαγκούρας και συρσίματος των κερμάτων» και το «νοσταλγική μελωδία παλαιάς εποχής» αντίστοιχα. Παράλληλα, σε αρκετές περιπτώσεις προτιμήθηκε η αναπαράσταση των ήχων, αντί της περιγραφής, όπως π.χ. η χρήση της λέξης «ντουπ» που ισοδυναμούσε με το χτύπημα της μαγκούρας της γιαγιάς στο ράφι της κουζίνας.

Σε ό,τι αφορά την ακουστική περιγραφή της ίδιας ταινίας, αυτή πραγματοποιήθηκε στην αγγλική γλώσσα για να συμβαδίζει με τη γλώσσα στην οποία είναι γυρισμένη η ταινία. Ακολουθώντας τους συνήθεις κανόνες για την ακουστική περιγραφή, δόθηκαν πληροφορίες για τον τόπο, τη χρονική στιγμή καθώς και για το μέρος διεξαγωγής της ταινίας, τους χαρακτήρες που συμμετείχαν στη δράση, την ενδυμασία και τα χαρακτηριστικά τους. Οι ενέργειες και οι κινήσεις τους περιγράφονταν καθ’ όλη τη διάρκεια της ταινίας. Αναλυτικά, ως προς τη γραμματική, χρησιμοποιήθηκε απλός ενεστώτας και ενεργητική φωνή∙ ως προς τη σύνταξη, αποφεύχθηκαν οι σύνθετες συντακτικές δομές, οι δευτερεύουσες προτάσεις και οι σύνδεσμοι∙ ως προς το λεξιλόγιο, προτιμήθηκαν παραστατικές και καθημερινές λέξεις με αποφυγή επαναλήψεων. Έγινε προσπάθεια ώστε να μεταφερθούν τα οπτικά μηνύματα αντικειμενικά και με σαφήνεια, χωρίς προσωπικές κρίσεις και αποκάλυψη μεταγενέστερων στοιχείων πλοκής (όπως, επί παραδείγματι, ότι η γιαγιά πέθανε). Επιπλέον, δεν έγινε περιγραφή κανενός ήχου.

Στην ακουστική περιγραφή, εφαρμόστηκε ο κανόνας των 20 δευτερολέπτων, ήτοι η αποφυγή απουσίας περιγραφής πάνω από 20 δευτερόλεπτα. Παράλληλα, αποφεύχθηκε η χρήση ρημάτων, όπως «βλέπουμε» και «παρατηρούμε», ρημάτων και επιρρημάτων σχετικών με συναισθήματα αλλά και η εξαγωγή συμπερασμάτων ή η διατύπωση υποθέσεων ως προς την πλοκή. Τέλος, καταβλήθηκε προσπάθεια ώστε να μην περιγραφούν τα αυτονόητα.

Τα προβλήματα που προέκυψαν κατά την ακουστική περιγραφή αφορούσαν την έλλειψη χρόνου, τον συνεχόμενο διάλογο καθώς και τη γρήγορη εναλλαγή ορισμένων σκηνών. Οι λύσεις που εφαρμόστηκαν ήταν η σύνοψη της περιγραφής και η παράλληλη απαλοιφή στοιχείων μη απαραίτητων για την πλοκή, η συμπερίληψη στοιχείου της προηγούμενης σκηνής σε επόμενης καθώς και η χρήση επιρρηματικών φράσεων. Τέλος, αναφορικά με τη λίστα συντελεστών, έγινε αναφορά μόνο στους πιο σημαντικούς εξ αυτών.

Τέλος, αξίζει να υπογραμμιστεί ότι προκειμένου να είναι το τελικό αποτέλεσμα όσο το δυνατόν πιο ικανοποιητικό τόσο για τους κωφούς και βαρήκοους όσο και για τους τυφλούς, «είδαμε» την ταινία αρχικά χωρίς ήχο και εν συνεχεία με κλειστά μάτια. Έπειτα, προβήκαμε στις απαραίτητες αλλαγές και διορθώσεις ώστε να ανταποκριθούμε καλύτερα στις ανάγκες και τις προσδοκίες του κοινού μας. Ευελπιστούμε ότι το αποτέλεσμα μας δικαίωσε.

Η παρουσία στην εκδήλωση και τα σχόλια του κυρίου Γιάλλουρου, προέδρου της Ομοσπονδίας Κωφών Ελλάδος, έδωσαν τροφή για σκέψη σε όλους, ενώ κατέδειξαν με απόλυτη σαφήνεια την ανάγκη για ευαισθητοποίηση των αρμοδίων αλλά και του ευρέος κοινού. Ελπίζουμε τέτοιες δράσεις να συνεχιστούν με στόχο την πλήρη ένταξη της ακουστικής περιγραφής και του υποτιτλισμού για κωφούς και βαρήκοους σε οπτικοακουστικό υλικό κάθε είδους, δεδομένου ότι η πρόσβαση στα οπτικοακουστικά μέσα είναι αναντίρρητο και αναμφισβήτητο δικαίωμα όλων.

Σύντομα βιογραφικά των συντακτών εδώ.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Antonini, R. & Chiaro, D. 2005. “Τhe Quality of Dubbed Television Programmes in Italy: the experimental design of an empirical study.” M. Bondi & N. Maxwell (eds) Cross-Cultural Encounters: Linguistic Perspectives. Ρώμη: Officina Edizioni, 35-44.

Benincà, S. 1999. “Il doppiaggio: uno studio quali-quantitativo”, Quaderni del Doppiaggio II. Comune di Finale Ligure, 53-148.

De Linde, Z & Kay, N. 1999. The Semiotics of Subtitling. Manchester: St Jerome Publishing.

Georgakopoulou, P. 2010. Reduction Levels in Subtitling. DVD Subtitling: A Convergence of Trends. Saarbrücken: Lambert Academic Publishing.

Karamitroglou, F. 2000. Towards a methodology for the investigation of norms in audiovisual translation: The choice between subtitling and revoicing in Greece. Amsterdam:Rodopi.

Lacourbe, R. 1977 “Les Voix du Rêve”, Ecran 77/633, 41-45.

Lawrence, D. 2011. The Making of Stan Lawrence: Echoes of a British Boyhood. North Carolina: Mc Farland.

O’Connell, E. 2007. “Screen Translation”. P. Kuhiwczak & K. Littau (eds.) A Companion to Translation Studies. Clevedon: Mutilingual Matters.

Pedersen, J. 2011. Subtitling Norms for Television. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.

Spoto, D. 1984 [1983]. The Dark Side of Genius: The Life of Alfred Hitchcock. New York: Ballantine.

Thompson, K. & Bordwell, D. 1994. Film History: An Introduction London: McGrow-Hill.

Titford, C. 1982. “Sub-titling- Constrained Translation”, Lebende Sprachen III, 113-116.

[1] Οδηγία 2010/13/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 10^ης Μαρτίου 2010 (βλ. http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX:32010L0013) (Τελευταία προσπέλαση 10/11/2015).