Νοήματα που «χάνονται» στη Μετάφραση: Η περίπτωση της Κινεζικής
της Αλίκης Αναγνώστη
*For an English version of this article click here
Η διάλεκτος «Mandarin» (μανδαρινικά κινέζικα) αποτελεί την επίσημη και πιο διαδεδομένη ομιλούμενη διάλεκτο της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, είναι επίσημη γλώσσα της Ταϊβάν και μία από τις τέσσερις επίσημες γλώσσες της Σιγκαπούρης, ενώ το σύστημα γραφής της χρησιμοποιείται και από ομιλητές άλλων διαλέκτων της Κίνας. Ανήκει στην Σινοθιβετική οικογένεια γλωσσών. Το ενδιαφέρον που παρουσιάζει η κινεζική γλώσσα έχει να κάνει τόσο με την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά της, όσο και με πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της. Ας δούμε μερικά από αυτά τα χαρακτηριστικά που την κάνουν μοναδική:
- Πρόκειται για τονική γλώσσα , έχει 4 τόνους καθώς και έναν ουδέτερο τόνο και η έννοια της κάθε λέξης καθορίζεται όχι από τα συστατικά της στοιχεία, αλλά από την ένταση του τόνου και από την θέση που έχει η εν λόγω λέξη μέσα στην πρόταση (σύνταξη).
- Έχει πολύ μεγάλο αριθμό ομόηχων λέξεων καθώς η γλώσσα έχει πολύ λίγους ήχους, δηλαδή λέξεις με όμοια προφορά, αλλά διαφορετική σημασία.
- Η κινέζικη γλώσσα δεν βασίζεται σε κάποιο αλφάβητο και αποτελείται από χαρακτήρες-λέξεις (περίπου 50.000), δηλαδή σύμβολα που αντιπροσωπεύουν έννοιες και όχι συλλαβές ή φθόγγους.
- Οι περισσότεροι χαρακτήρες αποτελούνται από σημασιολογικές ρίζες, δηλαδή, βασικούς μη αυτοτελείς χαρακτήρες που βοηθούν στον εμπλουτισμό των εννοιών και των χαρακτήρων, καθώς και στη βελτίωση του νοήματος των βασικών χαρακτήρων.
- Η κινεζική δεν χρησιμοποιεί γένη, ενικό και πληθυντικό αριθμό, χρόνους ρημάτων και ορθογραφικούς κανόνες και στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στην ερμηνεία των χαρακτήρων.
Στη συνέχεια θα δούμε πώς αυτά τα χαρακτηριστικά επιβάλλουν ένα διαφορετικό τρόπο σκέψης στους ομιλητές της γλώσσας, αλλά και πώς αυτός ο τρόπος σκέψης είναι κάτι που αναγκαστικά «χάνεται στη μετάφραση». Η μετάφραση της Κινεζικής γλώσσας μας στερεί συχνά την ερμηνεία και το ακριβές νόημα που κρύβεται πίσω από την οπτική απεικόνιση των χαρακτήρων. Όπως για παράδειγμα στην περίπτωση των σημασιολογικών ριζών που αναφέραμε παραπάνω. Οι σημασιολογικές ρίζες είναι βασικοί μη αυτοτελείς χαρακτήρες. Οι χαρακτήρες αυτοί ομαδοποιούνται ανάλογα με τον αριθμό των «γραμμών» που απαιτούνται για τη γραφή τους.
Παραδείγματα σημασιολογικών ριζών:
好hǎo = Καλά, καλός/ή/ό, πολύ,
επίθεμα που δηλώνει ολοκλήρωση πράξης
Επίθετο, επιθετικός προσδιορισμός, επίρρημα
女 (γυναίκα) + 子 (παιδί) [σημασιολογικές ρίζες]
Η γυναίκα με το παιδί δηλώνουν ολοκλήρωση, είναι ένα χαρμόσυνο (καλό) γεγονός που οδηγεί στη δημιουργία οικογένειας.
国guó= χώρα
囗 (σύνορα) + 玉 (νεφρίτης), σύμβολο του βασιλιά και της εξουσίας
Ο νεφρίτης θεωρούνταν από τους Κινέζους «βασιλικό πετράδι» και στη μακρά ιστορία της τέχνης και του πολιτισμού τους απέκτησε μια ιδιαίτερη σημασία, σχετικά παρόμοια με αυτή που είχαν ο χρυσός και το διαμάντι στη Δύση.
Στα δύο παραπάνω παραδείγματα βλέπουμε ότι το νόημα των σημασιολογικών ριζών είναι κάτι που δεν μεταφέρεται στη γλώσσα στόχο κατά τη μεταφραστική διαδικασία.
Απουσία Ρηματικών Χρόνων
Στην κινεζική γλώσσα, το ρήμα είναι σημαντικό μέρος του λόγου αλλά δεν αλλάζει μορφή όπως τα ρήματα στις ινδοευρωπαικές γλώσσες. Η λημματική μορφή των ρημάτων συμπίπτει με αυτή του πρώτου ενικού προσώπου ενεστώτα και αυτή ακριβώς η μορφή παραμένει αμετάβλητη. Τα Κινέζικα δεν χωρίζουν το χρονικό φάσμα με τον ίδιο τρόπο που τα Ελληνικά μάς αναγκάζουν να κάνουμε προκειμένου να μιλήσουμε σωστά. Όταν μιλάμε για το μέλλον αναγκαζόμαστε γραμματικά να το διαχωρίσουμε από το παρόν και να το αντιμετωπίσουμε σαν κάτι δομικά διαφορετικό. Έτσι κάθε φορά που μιλάμε αποσυνδέουμε ελαφρά το μέλλον από το παρόν. Με αυτόν τον τρόπο το μέλλον αντιμετωπίζεται σαν κάτι απόμακρο και διαφορετικό από το παρόν. Αυτό δε συμβαίνει στα Κινέζικα.
Παράδειγμα:
昨天下雨 (zuótiānxià yŭ) βρέχει χθες
现在下雨 (xiànzàixià yŭ) βρέχει τώρα
明天下雨 (míngtiānxià yŭ ) βρέχει αύριο
Πολιτισμικά Στοιχεία
1. Συγγενικές Σχέσεις-Προσφωνήσεις
Οι προσφωνήσεις στην Κινεζική γλώσσα αλλάζουν ανάλογα με την ηλικία, το φύλο την πλευρά (πατέρας/μητέρα), αλλά και τη συγγένεια (εξ αίματος/εξ αγχιστείας). Στην Κίνα, ο θεσμός της οικογένειας και οι συγγενικοί δεσμοί θεωρούνται πολύ σημαντικοί. Στο παρελθόν οι οικογένειες ήταν πολυάριθμες και η ιεραρχία ήταν πολύ σημαντική, σχεδόν ιερή. Τα μέλη της οικογένειας, ανάλογα με τη θέση και την ηλικία τους απαγορευόταν να αποκαλέσουν άλλα μέλη, κυρίως μεγαλύτερης ηλικίας, με το όνομά τους. Αυτό αντικατοπτρίζεται στην ποικιλία και τη διαφοροποίηση των σχετικών προσφωνήσεων μέσα στην κινεζική οικογένεια. Κάθε μέλος της έχει τον δικό του ξεχωριστό τίτλο. Πολλοί από αυτούς τους τίτλους δεν χρησιμοποιούνται πλέον καθώς οι κανόνες ιεραρχίας έχουν χαλαρώσει αρκετά λόγω της εφαρμογής της πολιτικής του ενός παιδιού και της ύπαρξης μικρότερων οικογενειών.
Παραδείγματα:
Θείος
-μεγαλύτερος αδελφός πατέρα (伯伯 – bó bo)
-μικρότερος αδελφός πατέρα (叔叔 – shū shu)
-σύζυγος αδελφής πατέρα (姑父 – gū fu)
-αδελφός μητέρας (舅舅 – jiù jiu)
-σύζυγος αδελφής μητέρας (姨父 – yí fu)
Θεία
-αδελφή πατέρα (姑姑 – gū gu)
-σύζυγος μεγαλύτερου αδελφού πατέρα (伯母 – bó mǔ)
-σύζυγος μικρότερου αδελφού πατέρα (婶婶 – shěn shen)
-αδελφή μητέρας (姨妈 – yí mā)
-σύζυγος αδελφού μητέρας (舅妈 – jiù ma)
Βλέπουμε ότι υπάρχουν πέντε διαφορετικές ονομασίες για τον «θείο» και τη «θεία» αντίστοιχα, ενώ βάσει της ίδιας λογικής υπάρχουν διαφορετικές προσφωνήσεις για τα αδέρφια, τα ξαδέρφια, αλλά και για τον παππού και τη γιαγιά.
2.Έννοιες με ιδιαίτερη πολιτισμική βαρύτητα
Παραδείγματα:
关系 (guānxì – δημιουργία σχέσεων)
Μια λέξη και έννοια που συναντά κανείς πολύ συχνά στην Κίνα. Γκουανσί σημαίνει προσωπική επιρροή, ή «ανάπτυξη δικτύου» και είναι το κλειδί για την επίτευξη συμφωνιών στην Κίνα. Το Γκουανσί επομένως είναι το κλειδί για κάθε πόρτα του επιχειρηματικού κόσμου και την ανάπτυξη εμπορικών συναλλαγών.
丢脸 (diūliǎn – χάνω την υπόληψή μου)
Η κυριολεκτική σημασία της φράσης είναι «χάνω πρόσωπο». Χάνω την τιμή/ το κύρος μου, ρεζιλεύομαι, νιώθω ντροπή, εκτίθεμαι, ταπεινώνομαι, πέφτω στα μάτια κάποιου, χάνω το γόητρό μου. Οι Κινέζοι πιστεύουν ότι το πρόσωπο είναι αντανάκλαση του πνεύματος και αν κάποιος το «χάσει» χάνει αυτόματα και το πνεύμα του. Αξίζει να αναφερθεί ότι η Αγγλική φράση «loseface» αποτελεί δάνειο από την Κινεζική.
3. Διατροφικές Συνήθειες
Παραδείγματα:
火锅 (huŏ guŏ – κυριολεκτική σημασία: κατσαρόλα στη φωτιά)
Πρόκειται για λεπτοκομμένα λαχανικά και κρέας που βράζουν για λίγο σε ζωμό, μπροστά στα μάτια μας, μέσα σε μια κατσαρόλα που είναι χωρισμένη στα δύο (καυτερός και μη καυτερός ζωμός) και η οποία είναι συνήθως ενσωματωμένη στο ειδικό τραπέζι που υπάρχει στο εστιατόριο. Για το συγκεκριμένο φαγητό ακολουθείται ολόκληρο τελετουργικό και η κατανάλωσή του μπορεί να διαρκέσει πολλές ώρες. Υπάρχει ακόμα και ειδικό ρήμα: (涮:shuàn) για να περιγράψει την κίνηση που κάνουμε με τα ξυλάκια για να «βράσουμε» τα υλικά για το συγκεκριμένο είδος φαγητού.
皮蛋(pídàn – κυριολεκτική σημασία: αυγό με δέρμα)
Τα αυγά του αιώνα ή αυγά των 100 ετών είναι μια γνωστή κινέζικη λιχουδιά που φτιάχνεται από αυγά πάπιας, κότας ή ορτυκιού, τα οποία διατηρούνται σε ένα ειδικό μίγμα για αρκετές εβδομάδες ή και μήνες.
Το σκουροπράσινο χρώμα του κρόκου και το ασπράδι που έχει γίνει καφέ μας κάνει να πιστεύουμε ότι αυτά τα αβγά είναι όντως 100 ετών, αν και στην πραγματικότητα είναι μόλις λίγων μηνών. Τρώγονται είτε σκέτα, είτε ως συνοδευτικό ή ορεκτικό, ενώ κάποιοι τα προσθέτουν ως βασικό υλικό σε διάφορα κυρίως πιάτα. Το «δέρμα» αναφέρεται στον τρόπο συντήρησής τους στο ειδικό μίγμα.
蚂蚁上树 (mǎ yǐ shàng shù – κυριολεκτική σημασία: μυρμήγκια που ανεβαίνουν σε δέντρο)
Στην πραγματικότητα πρόκειται για νουντλς φασολιού/ διάφανα νούντλς με χοιρινό κιμά μαγειρεμένο σε πικάντικη σάλτσα και είναι ένα από τα κλασσικά πικάντικα πιάτα της κουζίνας του Σιτσουάν. Προφανώς το άτομο που έδωσε αυτή την ονομασία σε αυτό το πιάτο είχε αίσθηση του χιούμορ αλλά και μεγάλη φαντασία. Η ερμηνεία αποδίδεται στην οπτική απεικόνιση του πιάτου: Τα νούντλς είναι τα κλαδιά και τα κομμάτια κιμά τα μυρμήγκια.
Επίλογος
Είναι γεγονός ότι το ποσοστό των κινεζικών κειμένων που έχουν μεταφραστεί σε γλώσσες του δυτικού πολιτισμού είναι πολύ μικρό σε σχέση με τις μεταφράσεις που έχουν γίνει προς τα κινέζικα. Και αυτό φυσικά δεν είναι τυχαίο. Μέσα από τα παραπάνω παραδείγματα βλέπουμε πόσο σημαντική είναι η διαπολιτισμική επικοινωνία στη διαδικασία της μετάφρασης. Η εξοικείωση με τα πολιτισμικά στοιχεία των δύο γλωσσών αποτελεί απαραίτητη προυπόθεση για τη μετάφραση της Κινεζικής αλλά και κάθε γλώσσας εφόσον στη συγκεκριμένη περίπτωση μιλάμε για μια τελείως διαφορετική κουλτούρα. Άλλωστε η μετάφραση αποτελεί μεταφορά νοήματος και πολιτισμού.
*Στον ακόλουθο σύνδεσμο θα βρείτε την παρουσίαση της ομιλίας στο πλαίσιο της 5ης Συνάντησης Ελληνόφωνων Μεταφρασεολόγων, καθώς και την πλήρη βιβλιογραφία.
http://niobe.frl.auth.gr/5th_trad_congress/presentations.php
Η Αλίκη Αναγνώστη σπούδασε μετάφραση στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο και είναι κάτοχος μεταπτυχιακού στις Κινεζικές Σπουδές από το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Σπούδασε για ένα εξάμηνο στην Κίνα και εργάστηκε ως καθηγήτρια αγγλικών στην Σαγκάη για ένα χρόνο. Εργάζεται στον τομέα της μετάφρασης και της διερμηνείας από το 2010. Είναι συν-ιδρύτρια, μεταφράστρια και διαχειρίστρια έργου στο yourtranslator.gr.
Lost in Translation: The case of Chinese
Mandarin Chinese constitutes the official and most widespread spoken dialect of the People’s Republic of China; it’s the official language of the Republic of China (Taiwan) and one of the four official languages of Singapore, while its writing system is also used by speakers of other Chinese dialects. It belongs to the Sino-Tibetan language family. The Chinese language is of particular interest not only because of its rich cultural heritage, but also thanks toits special attributes. Let us explore some of these attributes that make Chinese such a unique language:
- It is a tonal language: it has 4 tones as well as a neutral tone and the meaning of each word is not determined by its constitutive elements, but by the intensity of the tone and by the position of the word in question in the sentence (syntax).
- It has a very large number of words that sound the same because the language has very few sounds thus amounting to words with similar accent, but different meaning.
- The Chinese language has no alphabet; it consists of characters-words (approximately 50,000), that is to say symbols that represent meanings and not syllables or speech sounds.
- Most characters consist of semantic radicals, which are basic non-autonomous characters that help enrich concepts and characters and improve the meaning of the basic characters.
- It is a language that does not use gender, singular or plural, verb conjugations and spelling rules; it is based solely on character interpretation.
Next we will see how these attributes impose a different mindset on the speakers of the language and how this different way of thinking is eventually “lost in translation”. Translations of Chinese texts often deprive us of the exact meaning behind the visual representation of characters. Such an example would be case of radicals explained above. Radicals are grouped depending on the number of “strokes” required for their writing.
Examples of radicals:
好 hǎo = Well, good, very,
suffix denoting the completion of an action
Adjective, attribute, adverb
女 (woman) + 子 (child) [radicals]
A woman with a child denotes completion; it is a joyful event leading to the creation of a family unit.
国 guó= country
囗 (borders) + 玉 (greenstone), symbol of king and power
The Chinese saw greenstone as a “royal gem” and in their long history of art and culture, greenstone assumed a very important role, acquiring (reaching?attaining?) similar value as that of gold and diamonds in the West.
In the above mentioned examples we can see that the meaning of the radicals is not transferred in the target language through the process of translation.
Absence of Verb Tenses
Although verbs in Chinese are an important part of the sentence, their form remains unchanged, unlike verbs in Indo-European languages. The verbal form of verbs coincides with that of the first person singular present tense, which remains unchanged. Chinese speakers do not divide time in the same way as other languages force us to do in order to speak correctly. When we talk about the future we are “grammatically” forced to separate it from the present and face it as something structurally different. Thus, we end up slightly disconnecting the future from the present. In this way, the future is considered as something distant and different from the present. This is not the case in Chinese.
Example:
昨天下雨 (zuótiān xià yŭ) it rains yesterday
现在下雨 (xiànzài xià yŭ) it rains now
明天下雨 (míngtiān xià yŭ) it rains tomorrow
Cultural Elements
1. Family relationships – Terms of address
Terms of address in the Chinese language vary depending on age, gender, side (father/mother), and kinship (by blood/by marriage). In China, family and family ties are considered very important. In the past, families consisted of many members and hierarchy played an important role and had to be respected. The members of family, depending on their place and age, were not allowed to call their seniors by their name. This is reflected in the variety and differentiation of terms of address in the Chinese family. Each member has his/her own special title. Most of these titles of address are not used anymore as the hierarchy rules are considerably looser nowadays because of the one child policy implementation and the consequent reduction of the family size.
Examples:
Uncle
– father’s older brother (伯伯 – bó bo)
– father’s younger brother ( 叔叔 – shū shu)
– father’s sister’s spouse ( 姑父 – gū fu)
– mother’s brother (舅舅 – jiù jiu)
– mother’s sister’s spouse ( 姨父 – yí fu)
Aunt
-father’s sister (姑姑 – gū gu)
– father’s older brother’s spouse (伯母 – bó mǔ)
– father’s younger brother’s spouse (婶婶 – shěn shen)
– mother’s sister ( 姨妈 – yí mā)
– mother’s brother’s spouse (舅妈 – jiù ma)
As we can see, there are five different names for “uncle” and “aunt” respectively, while based on the same logic, there are also different names for one’s brothers, cousins, grandfather and grandmother.
2. Concepts of particular cultural significance
Examples:
关系 (guānxì – forming of relationships)
A word and concept you will encounter very often in China. Guanxi refers to personal influence and network development, which is the key to making deals in China, opening up doors to the entrepreneurial world and trade.
丢脸 (diūliǎn – lose face)
It literally means “to lose face”. Feel dishonoured/ embarrassed/ be exposed, humiliated/lose one’s pride. Chinese people believe that the face is a reflection of the spirit and if someone “loses face”, their spirit is lost along with the face. It is worth mentioning that the English phrase “to lose face” is a Chinese loan.
3. Dietary Habits
Examples:
火锅 (huŏ guŏ – literally: pot on fire)
Finely sliced vegetables and different kinds of meat are dipped briefly in a boiling broth, in a pot usually divided in two (spicy and non spicy broth) on a dining table. The consumption of this particular dish can take up to hours as it is seen as a whole ritual. There is even a special verb (涮:shuàn) Chinese people use to describe the movement one makes with the chopsticks in order to cook the ingredients.
皮蛋(pídàn – literally: egg with skin)
“Century eggs” or “thousand-year-old eggs” are a well known Chinese delicacy made of duck, chicken or quail eggs which are preserved in a special paste for several weeks or even months.
The dark green colour of the egg yolk and the egg white turned brown make the eggs look indeed “thousand years old”, although they are only a few months old. Century eggs are eaten plain or as an appetizer and are sometimes added as a main ingredient to several main dishes. The “skin” part refers to the special paste they’re preserved in.
蚂蚁上树 (mǎ yǐ shàng shù – literally: ants climbing a tree)
The dish consists of ground pork cooked in a spicy sauce and poured over bean thread noodles and it is a classic Sichuan dish. Its name implies a great sense of humour and a great deal of imagination: the bits of ground meat clinging to the noodles evoke an image of ants walking on twigs.
It is a well-known fact that the amount of Chinese texts translated to other western languages is very small compared to translations from other languages to Chinese. And this can be easily explained since transferring the exact meaning of a Chinese text to other languages is a true challenge. The examples explained above bear witness to the importance of intercultural communication in the translation process. Familiarity with the cultural characteristics of the two languages is a necessary condition for Chinese translation, and every language for that matter, since we are dealing with different cultural backgrounds. After all, translation is nothing if not a transfer of cultural concepts.
*Follow the link below for the detailed Powerpoint presentation and the complete bibliography of the study as presented at the 5th Meeting of Greek Translatologists.
http://niobe.frl.auth.gr/5th_trad_congress/presentations.php