Crowdsourcing και Μετάφραση – Μέρος Δεύτερο: Μία Ιδιαίτερη Περιπτωσιολογική Μελέτη

του Άγγελου Ζήκου

The best person to do a job is the one who most wants to do that job.”

Jeff Howe

• Ένα Πρωτότυπο Εγχείρημα

Πιστός στη δέσμευσή μου για προαγωγή του διαλόγου ανάμεσα στους συνάδελφους μεταφραστές, επανέρχομαι με μία ιδέα την οποία και θα θέσω επί τάπητος. Αφορμή για την εν λόγω ιδέα στάθηκε το Φεστιβάλ Λογοτεχνίας του Λονδίνου (London Lit Festival 13) και το πρωτότυπο εγχείρημα που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσιά του, τον Μάιο του 2013.

Όπως θα δείτε και στο ανοιχτό κάλεσμα που απηύθυναν οι διοργανωτές, το οποίο βρίσκεται αναρτημένο εδώ[1], το εγχείρημα έγκειτο στη μετάφραση ενός ολόκληρου βιβλίου από τα Γαλλικά στα Αγγλικά μέσα σε ένα σαββατοκύριακο, από εθελοντές ομιλητές της γαλλικής και υπό την καθοδήγηση και εποπτεία επαγγελματιών μεταφραστών. Το On Les Aura! αποτελούσε το προσωπικό ημερολόγιο ενός Γάλλου στρατιώτη, όπου κατέγραφε τις εμπειρίες του από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το ημερολόγιο του ανώνυμου πεζικάριου χρονολογείται από τον Σεπτέμβριο του 1914, και κάποια στιγμή έφτασε στα χέρια του γνωστού Γάλλου εικονογράφου Barroux, ο οποίος το επένδυσε με εικόνες και του έδωσε νέα πνοή, κυκλοφορώντας το ως εικονογραφημένο βιβλίο (2011).[2]

 

 

 

 

 

 

 

• Crowdsourcing και Επαγγελματίες Μεταφραστές: μία Σχέση για πολλή Συζήτηση

Στο πρώτο μέρος αυτού του άρθρου, υποστήριξα ότι ο μεταφραστικός κλάδος μπορεί και οφείλει να επωφεληθεί από την πρακτική του crowdsourcing, η οποία όχι μόνο προσφέρει νέες δυνατότητες και προοπτικές, αλλά επίσης φαίνεται πως ήρθε για να μείνει^. εύλογα, θα προσέθετε κανείς, με δεδομένες την έμφυτη τάση του ανθρώπου για επικοινωνία, συνεργασία και συλλογικότητα, καθώς και την ολοένα ευκολότερη επικοινωνία των ανθρώπων ανά τον κόσμο.

Όπως είναι φυσικό, υπήρξαν ενστάσεις σχετικά με τη θέση του υποφαινόμενου απέναντι στη νέα πρακτική, οι οποίες εκτός από ευπρόσδεκτες είναι και εύστοχες, τουλάχιστον εν μέρει. Πράγματι, όπως φάνηκε και στο Τέταρτο ετήσιο συνέδριο με θέμα το crowdsourcing (CrowdConf), η ανησυχία μεταξύ των επαγγελματιών μεταφραστών είναι όχι απλώς υπαρκτή, αλλά και δικαιολογημένη. Ένας από τους σημαντικότερους λόγους οφείλεται στο χαμηλό κόστος της μετάφρασης μέσω crowdsourcing, το οποίο κυμαίνεται μόλις στο 20% του κόστους της μετάφρασης από επαγγελματίες.[3] Επιπλέον, σε όρους ανταγωνισμού, ο επαγγελματίας είναι πλέον αναγκασμένος να αναζητήσει ευκαιρίες ανάμεσα σε χιλιάδες νέους υποψήφιους, οι οποίοι αρκεί να είναι απλώς ομιλητές της εκάστοτε γλώσσας.

Ωστόσο, όλοι αυτοί οι φόβοι μετριάζονται όταν συνεκτιμήσουμε τους περιορισμούς που συνοδεύουν όλα τα εγχειρήματα που στηρίζονται στη συνδρομή ανειδίκευτων εθελοντών, στους οποίους αναφερθήκαμε στο πρώτο μέρος. Σε πολλές περιπτώσεις, οι περιορισμοί αυτοί έχουν να κάνουν και πάλι με το κόστος, το οποίο υποτίθεται πως είναι και ο κύριος λόγος που οι μεγάλες εταιρείες προκρίνουν τη μέθοδο του crowdsourcing σε πολλά διεθνή project τους. Αυτό συμβαίνει γιατί το κόστος και ο χρόνος που απαιτούνται για την επιμέλεια ενός εκτενούς και υφολογικά ετερόκλητου κειμένου, στη μετάφραση του οποίου έχουν συμβάλει δεκάδες άνθρωποι που δεν μοιράζονται τις ίδιες αντιλήψεις/ γνώσεις/ βιώματα/ κ.ο.κ., ενδέχεται να είναι απαγορευτικά. Υπ’ αυτή την έννοια, ωστόσο, ο επαγγελματίας επιμελητής αποκτά αναβαθμισμένο ρόλο, οπότε και αποδεικνύεται η υποκειμενικότητα του επιχειρήματος περί μείωσης του κόστους, αφού σε κάθε αλλαγή της μέχρι τώρα ισορροπίας, πάντοτε θα υπάρχει κάποιος χαμένος και κάποιος κερδισμένος.

Άλλωστε, τα όρια ανάμεσα στην επαγγελματική μετάφραση και τη μετάφραση μέσω crowdsourcing δεν είναι ευδιάκριτα, αφού όπως προειπώθηκε πολλοί επαγγελματίες μεταφραστές συμμετέχουν και σε crowdsourcing projects. Από την άλλη, οι ίδιες οι εταιρείες που παρέχουν υπηρεσίες crowdsourcing παρέχουν διαφορετικά επίπεδα ποιότητας, ενώ οι αγοραστές των υπηρεσιών επιλέγουν τον συνδυασμό επαγγελματικής και crowdsourced μετάφρασης, ώστε να επιτύχουν τη βέλτιστη αναλογία κόστους-ποιότητας.

• Ένα Παράδειγμα για τη Δυνητική Συμβολή του Crowdsourcing στη Διάσωση μιας Γλώσσας

Επίσης, με βάση τα σχόλια των αναγνωστών του πρώτου μέρους αυτού του άρθρου, οφείλω να αναφερθώ και να απαντήσω σε δύο σημεία της παραγωγικής κριτικής, βάσει της οποίας: α) έγινε ελλιπής αναφορά στην ταχύτητα της μετάφρασης ως ένα εκ των πλεονεκτημάτων του crowdsourcing και, β) «η πρακτική του crowdsourcing δεν είναι εργαλείο για τη διάσωση γλωσσών: αφενός είναι ασυμβίβαστη η έννοια του ‘crowd’ με την ύπαρξη ελάχιστων ομιλητών και αφετέρου μια γλώσσα δεν θα εξαφανιστεί αν δεν προσφέρονται π.χ. το Facebook ή τα Windows σε αυτή».

Ξεκινώντας από το δεύτερο σημείο, λοιπόν, θα αρκεστώ στην παράθεση ενός παραδείγματος από την οικεία καθημερινότητά μας που αναδεικνύει τη δυνητικά ευεργετική επίδραση του crowdsourcing στη διάσωση, διατήρηση και εξάπλωση των γλωσσών. Χιλιάδες μετανάστες συνωστίζονται αυτή τη στιγμή στην Αθήνα και αλλού στην Ελλάδα, έχοντας έρθει από διαφορετικές χώρες και ηπείρους και εκπροσωπώντας διαφορετικές κουλτούρες και, φυσικά, γλώσσες. Πολλοί από αυτούς θα παραμείνουν στην Ελλάδα και θα εγκατασταθούν μόνιμα, δημιουργώντας οικογένεια και τη «βάση» για τη μελλοντική διαβίωσή τους στη χώρα.

Το μεταναστευτικό αποτελεί φλέγον ζήτημα στην πολιτική συζήτηση και ατζέντα της εκάστοτε κυβέρνησης, ενώ οφείλουμε να έχουμε υπόψη ότι δεν ανήκουν όλοι οι μετανάστες στην ίδια κατηγορία, αφού υπάρχουν διάφοροι λόγοι για τους οποίους οδηγήθηκαν στην ξενιτιά. Αρκεί να πούμε, ωστόσο, ότι υπάρχουν περιπτώσεις ακόμη και «απάτριδων» ανθρώπων, οι οποίοι δεν ανήκουν σε καμία χώρα. Μάλιστα, προσωπικά διαβλέπω ότι η κατηγορία αυτή των ανθρώπων θα αποκτά διαρκώς περισσότερα μέλη, ενόψει των ραγδαίων φυσικών αλλαγών που προοιωνίζονται για τον πλανήτη. Π.χ. η άνοδος της στάθμης του νερού θα έχει ως αποτέλεσμα τη βύθιση ολόκληρων νησιωτικών συμπλεγμάτων, όπως το νησιωτικό κράτος Τουβαλού στην Πολυνησία, το οποίο κινδυνεύει άμεσα να εξαφανιστεί από την επιφάνεια της γης.

Προκύπτει λοιπόν το ερώτημα, τι θα γίνει με τη γλώσσα αυτών των ανθρώπων ύστερα από τη μακροχρόνια παραμονή τους σε μέρη όπου δεν έχουν την ευκαιρία να τη μιλήσουν και να την εξασκήσουν καθημερινά; Δίχως να επεκταθώ ιδιαίτερα, αφού πρόκειται για ένα μείζον ζήτημα προς συζήτηση και διερεύνηση, είμαι βέβαιος ότι το crowdsourcing θα μπορούσε να αποδειχθεί χρήσιμο. Κάνω την εξής υπόθεση-ονειροπόληση: μία ομάδα μεταναστών από μια μικρή Αφρικανική χώρα, οι οποίοι ζουν και εργάζονται στην Ελλάδα, αποφασίζουν ότι, προκειμένου να διευκολύνουν όλους τους συμπατριώτες τους στην προσαρμογή στο ελληνικό περιβάλλον, απαιτείται η δημιουργία μιας πλατφόρμας. Μέσω αυτής, θα επιχειρηθεί να μεταφραστούν βασικά έγγραφα, νόμοι και διατάξεις, κτλ. από τα Ελληνικά στη γλώσσα τους, ούτως ώστε να είναι διαθέσιμα στους νεοαφιχθέντες συμπατριώτες τους, για τους οποίους ούτως ή άλλως το ξεκίνημα θα είναι δύσκολο. Παράλληλα, μέσα από την ίδια πλατφόρμα, θα υπάρχει η δυνατότητα να μεταφραστούν λογοτεχνικά και επιστημονικά έργα από και προς την εν λόγω αφρικανική (ή οποιαδήποτε άλλη) γλώσσα, ώστε οι απόγονοι αυτών των μεταναστών που θα γεννηθούν στην Ελλάδα και πιθανότατα δεν θα επισκεφθούν ποτέ τη χώρα των γονιών τους, να διαθέτουν δίγλωσσες πηγές αναφοράς, προκειμένου να διατηρήσουν επαφή με τη γλώσσα των γονιών τους.

Ως προς το πρώτο σημείο, ήτοι την ελλιπή αναφορά στην ταχύτητα της μετάφρασης ως βασικό πλεονέκτημα του crowdsourcing, νομίζω ότι η επόμενη ενότητα θα δώσει μια ικανοποιητική απάντηση, με την παράθεση ενός χαρακτηριστικού παραδείγματος πραγματικά ταχείας μετάφρασης.

• Μία Περιπτωσιολογική Μελέτη-Πρότυπο προς Μίμηση

Ερχόμαστε λοιπόν στο κύριο θέμα του παρόντος άρθρου, το οποίο δεν είναι άλλο από την εφαρμογή του crowdsourcing στην πράξη. Ασφαλώς είναι πολλοί είναι αυτοί που αμφισβητούν την πρακτική – είτε μερικώς είτε στο σύνολό της. Για ορισμένους, μάλιστα, αποτελεί το πιο ευφυές τέχνασμα των εταιρειών προκειμένου να εκμηδενίσουν το κόστος τους και να εξαλείψουν τον ανταγωνισμό, παραγκωνίζοντας έτσι εμάς, τους επαγγελματίες. Για τους πιο διορατικούς, ωστόσο, η πρακτική θα μπορούσε να βρει πολλές άλλες εφαρμογές, οι οποίες δεν θα σχετίζονται κατ’ ανάγκη με την έννοια του κόστους ή οποιαδήποτε εταιρεία. Αυτή ήταν η άποψη και της καθηγήτριας Ricarda Vidal, η οποία διοργάνωσε τη μετάφραση του On Les Aura!, στην οποία αναφερθήκαμε ακροθιγώς στην αρχή του άρθρου.

Δυστυχώς, δεν συμμετείχα ο ίδιος -παρόλο που πολύ θα το ήθελα- ωστόσο θα προσπαθήσω να δώσω μια εικόνα για το δημιουργικό εκείνο σαββατοκύριακο του Μαΐου, με βάση τα όσα αναφέρει στο blog της η ακαδημαϊκός Katie Brown.[4] Ελπίζω η ιδέα να σας ενθουσιάσει όσο κι εμένα, τόσο ώστε να προχωρήσουμε και εμείς σε μία αντίστοιχη κίνηση άμεσα, και να μεταφράσουμε με παρόμοιο τρόπο ένα βιβλίο που θα συναποφασίσουμε.

Η μετάφραση του On Les Aura! πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της διαδραστικής εκδήλωσης Spectacular Translation Machine, ενώ δυνατότητα συμμετοχής είχαν όλοι όσοι το επιθυμούσαν και διέθεταν γνώση της Γαλλικής, είτε ήταν φυσικοί ομιλητές είτε τη γνώριζαν ως ξένη γλώσσα, από γαλλοτραφείς μέχρι αρχάριοι. Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν απλή, διαφανής και αν μη τι άλλο γουστόζικη: κατά μήκος της αίθουσας υπήρχε ένα τεντωμένο σχοινί, σαν κι αυτό που κρεμάμε στο σπίτι μας τη μπουγάδα, με τη διαφορά ότι αντί για ρούχα κρέμονταν οι σελίδες του βιβλίου. Από αυτή την ιδιότυπη «μπουγάδα», λοιπόν, οι παρευρισκόμενοι μπορούσαν να επιλέξουν τη σελίδα/-ες της αρεσκείας τους, να τις ξεκρεμάσουν και να τις μεταφράσουν, και έπειτα να τις κρεμάσουν και πάλι πλάι στο πρωτότυπο. Φυσικά, οι συμμετέχοντες είχαν τη δυνατότητα -ή καλύτερα τη μοναδική ευκαιρία- να συζητήσουν σε «ζωντανή μετάδοση» τις επιλογές, τις απόψεις και τους προβληματισμούς τους με τους άλλους μεταφραστές – ποιος είπε πως η μετάφραση είναι μια μοναχική και ανιαρή εργασία; Στο τέλος του σαββατοκύριακου, οι επαγγελματίες μεταφραστές ανέλαβαν να συνθέσουν τις σελίδες σε έναν ενιαίο τόμο -υποθέτω ότι προέβησαν σε ορισμένες επεμβάσεις στα πλαίσια της επιμέλειας του γενικότερου ύφους- δημιουργώντας έτσι την πρώτη μετάφραση του συγκεκριμένου βιβλίου στην Αγγλική γλώσσα, αλλά και την πρώτη μετάφραση με αυτή την ανοιχτή μέθοδο. Το γεγονός και μόνο ότι αυτή τη στιγμή διαβάζετε αυτό το άρθρο, αποτελεί πιστεύω την καλύτερη απόδειξη για την αναμενόμενη προβολή του εγχειρήματος, η οποία εξασφαλίζει την αναγνωρισιμότητα του μεταφράσματος με ό,τι θετικό συνεπάγεται κάτι τέτοιο.

Όπως σημειώνει και η Katie Brown, το πιο ευτυχές χαρακτηριστικό της όλης προσπάθειας ήταν ο πραγματικά συλλογικός της χαρακτήρας, ο οποίος διασφάλισε ότι το μεράκι και η αφοσίωση των συμμετεχόντων μεταφράστηκαν στο καλύτερο δυνατό μεταφραστικό αποτέλεσμα. Άλλωστε, όπως επισημαίνει, συχνά η μετάφραση είναι μία ατομική προσπάθεια (σαφώς η εν λόγω διατύπωση αφήνει περιθώρια για πολλή συζήτηση και αντίλογο), με αποτέλεσμα το τελικό κείμενο να αποτελεί μία υποκειμενική ερμηνεία του πρωτότυπου^. όσο κι αν προσπαθήσει ο μεταφραστής να παραμείνει πιστός στο πρωτότυπο, πάντοτε θα είναι αναγκασμένος να επιλέξει ανάμεσα σε διαφορετικές λέξεις και πρακτικές για την ερμηνεία μιας πρότασης. Υπ’ αυτή την έννοια, η συναπόφαση των πολλών είναι λογικό ότι θα είναι -στις περισσότερες περιπτώσεις τουλάχιστον- ορθότερη από την επιλογή του ενός. Φυσικά, προϋποτίθενται η αγαστή συνεργασία και η συνεννόηση μεταξύ των πολλών, προκειμένου να αποφευχθούν χρονοβόρες και ανούσιες αντιπαραθέσεις που θα μπορούσαν να ακυρώσουν τα όποια χρονικά οφέλη απορρέουν από το crowdsourcing.

• Κλείνοντας με μία Πρόταση-Σχέδιο

Εάν λοιπόν αισθάνεστε εξίσου ενθουσιασμένοι με την προοπτική της μετάφρασης ενός βιβλίου μέσα σε λίγες ημέρες, το οποίο ειδάλλως θα παραμείνει στη λήθη και δεν θα μεταφραστεί ποτέ λόγω της περιορισμένης αναμενόμενης εμπορικότητάς του, προτείνω να οργανώσουμε κάτι αντίστοιχο και στην Αθήνα. Εφόσον το παρόν άρθρο εκληφθεί ως βάση για περαιτέρω συζήτηση, αναμένω τα σχόλιά σας, τις ενστάσεις ή τις προτάσεις σας, εν γένει τις απόψεις σας μαζί με συγκεκριμένες και τεκμηριωμένες ιδέες για δυνητικούς τίτλους προς μετάφραση.

Υ.Γ. : Όπως είναι φανερό, η παραπάνω πρόταση δεν αποτελεί από μόνη της εμπεριστατωμένο σχέδιο δράσης, αφού δεν έχει εμβαθύνει σε τεχνικές/ λειτουργικές/ οργανωτικές λεπτομέρειες, τόσο εξαιτίας των περιορισμών που ισχύουν ως προς την έκταση των δημοσιεύσεων, όσο και -κυρίως- επειδή θεωρώ ότι όλες οι σχετικές αποφάσεις θα πρέπει να ληφθούν συλλογικά. Για παράδειγμα, ζητήματα όπως η εύρεση ενός κατάλληλου χώρου για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή του σχεδίου, ή η διαχείριση των δυνητικών εσόδων-εξόδων που θα συνοδεύσουν το εγχείρημα, έχουν νευραλγική σημασία προκειμένου η προσπάθεια να είναι επιτυχής και αποτελεσματική. Σε ένα πρώτο στάδιο, λοιπόν, ελπίζω απλώς ότι η ιδέα θα βρει τους απαραίτητους υποστηρικτές για την πραγμάτωσή της και ότι οι ενδιαφερόμενοι εθελοντές θα δώσουν το παρόν. Από εκεί και πέρα, όλα τα άλλα είναι ζήτημα χρόνου.