Is the world (of translation) dark and full of terrors? Συνέντευξη με τη μεταφράστρια του Game of Thrones στα ελληνικά.

Της Φωτεινής Μοσχή

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως εκτός από μια φανταστική ιστορία, το σύμπαν του George R. R. Martin παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες και γεννάει απορίες για τη μεταφορά του τόσο στη μεγάλη οθόνη όσο και στη γλώσσα μας. Πώς λύνονται τα μεταφραστικά προβλήματα που δημιουργούνται; Πώς μεταφέρονται λογοπαίγνια, ονόματα, τοπωνύμια που δεν έχουμε ξανακούσει και ποιος ο ρόλος του μεταφραστή στη μεταφορά του σύμπαντος του συγγραφέα στη δική μας γλώσσα;

Ο καλύτερος τρόπος να λύσουμε αυτές τις απορίες είναι μια συζήτηση με τη μεταφράστρια των βιβλίων του στα ελληνικά!  Η Αλεξάνδρα Λέτσα έχει μεταφράσει στα ελληνικά τα βιβλία Ο Χορός των Δράκων (Το κάλεσμα της φλόγας και Το σπαθί στο σκοτάδι) και τη Βορά Ορνίων  για τις εκδόσεις Anubis. Της ζήτησα (και δέχθηκε με μεγάλη προθυμία και ενθουσιασμό) να μας ξεναγήσει λίγο στον (ελληνικό) κόσμο του Westeros, εκεί όπου οι Λάνιστερς ξεπληρώνουν πάντα τα χρέη τους, οι Σταρκ σιγά σιγά ξανασμίγουν, οι δράκοι ξυπνάνε με αρχαίες κατάρες ενώ οι οπαδοί περιμένουν εναγωνίως τους Ανέμους του Χειμώνα.

Μπορείς να μας πεις αν υπήρχαν και ποιες ήταν οι ιδιαίτερες (σε σχέση με άλλα βιβλία) δυσκολίες και ποιες οι πιο ευχάριστες στιγμές στη μετάφραση του Game of Thrones?

Ως προς τις δυσκολίες, ο Μάρτιν ως συγγραφέας παίζει πάρα πολύ με τα λογοπαίγνια και τις πολλαπλές σημασίες που μπορεί να έχει μια λέξη στα αγγλικά, οπότε αυτό είναι ένα θέμα που προκύπτει πολύ συχνά. Πέρα απ’ αυτό, η μεγαλύτερη δυσκολία είναι φυσικά οι πάρα πολλοί χαρακτήρες και οι διαφορετικές ορθογραφίες και μεταγραφές – είναι ένας άθλος να θυμάσαι πώς είχε μεταφραστεί κάποιος όρος ή αν αυτός ο χαρακτήρας είναι π.χ. Γκέρολντ, Τζέρολντ ή Γκέρρολντ, ή αν κάποιο τοπωνύμιο είναι με μεταγραφή ή μετάφραση. Κανένα γλωσσάρι δεν μπορεί να είναι τόσο εξαντλητικό, οπότε πολλές φορές η λύση απαιτεί εκτενή αναζήτηση στις χιλιάδες σελίδες των βιβλίων.

Οι πιο ευχάριστες στιγμές που θυμάμαι είναι όταν πετυχαίνω ατμοσφαιρικές σκηνές που καταφέρνουν να με ρουφήξουν – σημεία όπου ξαφνικά σταματάς και συνειδητοποιείς ότι έχεις βγάλει ολόκληρες σελίδες χωρίς να τύχει να κολλήσεις πουθενά. Σε καθαρά τεχνικό επίπεδο, η ατμόσφαιρα που δημιουργεί ο Μάρτιν είναι για μένα απόλαυση – πολλά κεφάλαια όπου μπορεί να μη γίνεται τίποτε από άποψη πλοκής, προσωπικά είναι από τα αγαπημένα μου.

Πώς αντιμετωπίζεις τις άλλες γλώσσες που υπάρχουν στο βιβλίο όπως τα (High and low) Valyrian και τα Dothraki?

Στα βιβλία η χρήση των άλλων γλωσσών είναι περιορισμένη σε σύγκριση με τη σειρά, πέρα από κάποιες φράσεις στα Βαλυριανά και κάποιες λέξεις των Ντοθράκι –κυρίως τοπωνύμια– δεν τις συναντάς πολύ συχνά. Ούτως ή άλλως, εδώ γίνεται πάντα μεταγραφή – αν και δεν έχουμε πετύχει πάντα την προφορά όπως αυτή ακούγεται στη σειρά.

Τι γίνεται όταν κάποια ονόματα ή τοπωνύμια έχουν σημασία και για την πλοκή;

Από το πρώτο βιβλίο, η απόφαση ήταν κάποια πράγματα να αποδοθούν με μεταγραφή – όπως τα περισσότερα κάστρα, οι πόλεις ή τα επίθετα. Όταν λοιπόν κάποιο όνομα δεν έχει μεταφραστεί και χρειάζεται επεξήγηση, η λύση συνήθως είναι να μπει με Σημείωμα του Μεταφραστή. Πολλές ειδικές περιπτώσεις όπως ο Σνόου, ο Γκόουστ ή ο Σάμερ, ονόματα δηλαδή που εμφανίζονται συνέχεια και έχουν σημασία, έχουν τις αντίστοιχες υποσημειώσεις την πρώτη φορά που εμφανίζονται στο κείμενο.

Τι γίνεται όταν ένα λογοπαίγνιο δεν μπορεί να αποδοθεί με ακρίβεια; Ένα παράδειγμα από τον τελευταίο κύκλο επεισοδίων: το Hodor – Hold the door?

 Αν ξέρεις ότι θα βρεις μπροστά σου το λογοπαίγνιο, μπορείς να το αντιμετωπίσεις ανάλογα – αν είσαι τυχερός, θα είναι εύκολο να μεταφερθεί, ώστε να βγάζει νόημα και στα ελληνικά, χωρίς να αλλάξεις (πολύ) το πρωτότυπο. Συμβαίνει αυτό μερικές φορές, και πάντα νιώθω ότι οφείλεται περισσότερο σε καλή τύχη παρά στην έμπνευση! Αν δε σε περιορίζει κάποιος άλλος παράγοντας, μπορεί ακόμα και να αλλάξεις τελείως το πρωτότυπο.  Στη συγκεκριμένη περίπτωση, δεν είχαμε καν προειδοποίηση, όπως όλος ο κόσμος! Πλέον η μόνη μας επιλογή μάλλον είναι η τρίτη και χειρότερη, αυτή του σ.τ.μ. ξανά…   (Εκτός κι αν κάτι διαφοροποιηθεί σε αυτό το σημείο σε σχέση με τη σειρά).
Πάντως, να πω εδώ πως δεν βρίσκω και την επεξήγηση κατακριτέα. Μπορεί να νιώθεις ότι αποτυγχάνεις ως μεταφραστής αν αναγκάζεσαι να καταφύγεις εκεί, αλλά είναι πιο σημαντικό να μεταφέρεις στον αναγνώστη, έστω κι έτσι, τι ακριβώς έχει κάνει ο συγγραφέας.

Χρειάστηκε να έρθεις σε επικοινωνία με το συγγραφέα για να διευκρινίσει κάποιο αμφίσημο απόσπασμα και αν ναι πώς ήταν η εμπειρία;

Όχι, παρά τις πολλές απορίες που έχουν προκύψει κατά καιρούς, δεν έχει χρειαστεί να απευθυνθούμε απευθείας στο συγγραφέα.

Τι ήταν πιο σημαντικό για σένα στη μετάφραση του συγκεκριμένου βιβλίου, η πιστότητα στο νόημα ή η αναδημιουργία της ατμόσφαιρας του πρωτοτύπου; Και τι θυσίες χρειάζονται για να επιτευχθεί μια ισορροπία;

Η πιστότητα στο νόημα, αν και όπως είπα θεωρώ την ατμόσφαιρα του Μάρτιν σχεδόν το ίδιο σημαντική. Η πλάστιγγα γέρνει ανάλογα με την περίπτωση, ενώ πολλές φορές καταλήγεις να συμβιβαστείς και στα δύο μέτωπα. Ούτως ή άλλως, πολλές φορές το νόημα μιας φράσης πάει παραπέρα από την απλή μετάφραση των λέξεων που την αποτελούν (ένα απλό παράδειγμα γι’ αυτό είναι τα τραγούδια όπου θέλαμε να κρατήσουμε και την ομοιοκαταληξία, ή τα λογοπαίγνια με τον Ρηκ στο Χορό των Δράκων, όπου θυσιάστηκε η πιστότητα στο πρωτότυπο για να μείνουμε πιστοί στο βαθύτερο νόημα του κειμένου που έπρεπε να μεταφερθεί). Σε κάθε περίπτωση, όμως, οποιαδήποτε επιλογή είναι προτιμότερη από το «πονάει κεφάλι, κόβει κεφάλι» – έχω δει περιπτώσεις όπου λείπουν τελείως φράσεις από τη μετάφραση, και διαφωνώ κάθετα με αυτό, όσο επουσιώδης κι αν είναι μια φράση για την πλοκή.

 Σε βοήθησε ή σε δυσκόλεψε η τηλεοπτική μεταφορά;

Όταν βγήκε η σειρά, είχαν ήδη κυκλοφορήσει τα πρώτα 4 βιβλία, οπότε πάρα πολλά πράγματα ήταν ήδη γνωστά και κυρίως δεδομένα για μας – είναι πολύ δύσκολο να γυρίσεις πίσω και να αλλάξεις κάτι σε βιβλία που ήδη κυκλοφορούν (αν και έχουν γίνει αλλαγές στην πορεία). Οπότε στην ίδια τη μετάφραση των βιβλίων η σειρά δεν έχει επηρεάσει ιδιαίτερα ούτε θετικά ούτε αρνητικά. Στο επόμενο βιβλίο, όμως, μάλλον θα μας δυσκολέψει, αν κρίνουμε από το Χόντορ! Υποψιάζομαι ότι θα έχουμε πολλά πράγματα ήδη γνωστά στο κοινό, κι αυτό θα περιορίζει τις επιλογές.

 Αγαπημένος χαρακτήρας;

Η Άρυα, μακράν. Και γενικά, είμαι περισσότερο με τους Σταρκ.

Ποιος πρέπει να καθίσει τελικά στο Σιδερένιο Θρόνο;

Χαχα, εγώ προσωπικά δεν έχω προτίμηση σ’ αυτό το θέμα! Όλοι οι υποψήφιοι έχουν τις αδυναμίες τους ως ηγέτες, και ποτέ δεν έχω μπορέσει να καταλήξω σε κάποιον οριστικά. Περιμένω να δω τι θα κάνει ο συγγραφέας, εκτός κι αν με”πείσει” κάποιος χαρακτήρας στο μεταξύ. Το δικό μου κριτήριο πάντως είναι αυτό της αποτελεσματικότητας και όχι του όποιου κληρονομικού δικαιώματος – γι’ αυτό και δεν είμαι τόσο υπέρ της Νταινέρυς.

 Κατά τη γνώμη σου τι είναι αυτό που κάνει τη σειρά των βιβλίων (αλλά και επεισοδίων) τόσο ελκυστική σε μια τόσο ευρεία γκάμα αναγνωστών και τηλεθεατών;

Οι χαρακτήρες και ο ρεαλισμός. Ο ίδιος ο ρεαλισμός των χαρακτήρων, δηλαδή, που είναι όλοι γκρίζοι, ανθρώπινοι, με τα ελαττώματα και τις εμμονές τους και τις άστοχες αποφάσεις, και οι ρεαλιστικές συνέπειες των πράξεών τους. Υπάρχει ένας χαρακτήρας για τον κάθε αναγνώστη ή θεατή, με τον οποίο μπορεί να ταυτιστεί και να συμπάσχει (και με το θάνατο του οποίου να κλάψει, πολύ πιθανόν…). Η γραφή του Μάρτιν έχει μια ήρεμη γοητεία, που σου βγάζει το πιο έντονο συναίσθημα μέσα από απλές πολλές φορές λέξεις, και οι ιδέες του είναι πολλές φορές εκπληκτικές, αλλά νομίζω η μεγαλύτερή του δύναμη ως συγγραφέας είναι οι χαρακτήρες του.

Λίγα παραπάνω για την Αλεξάνδρα:

Μπήκα στο χώρο του βιβλίου λίγο τυχαία, από την αγάπη μου για τη λογοτεχνία, και ειδικά τη λογοτεχνία του φανταστικού. Πλέον κλείνω δέκα χρόνια στο χώρο, κι αυτή η αγάπη για τα ίδια τα βιβλία αλλά και το φανταστικό δεν έχει μειωθεί. Ελπίζω μόνο οι αναγνώστες να απολαμβάνουν το αποτέλεσμα!

Σ’ ευχαριστώ πάρα πολύ για τις ερωτήσεις και το ενδιαφέρον.

Εγώ ευχαριστώ για τις ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες απαντήσεις! Νομίζω ότι μας έδωσαν μια γεύση για το πώς μεταφέρεται ένα τόσο σύνθετο έργο σε μια άλλη γλώσσα και το τιτάνιο πραγματικά έργο της μετάφρασης ενός τόσο πλούσιου συγγραφικού σύμπαντος όπως είναι αυτό του Μάρτιν. Ευχαριστούμε που μας άνοιξες και μας άφησες να κοιτάξουμε μέσα από τη μισάνοιχτη πόρτα του εργαστηρίου της μετάφρασης.

Τι λέτε;

Is the world (of translation) dark and full of terrors? ή τη βλέπετε σαν ένα συναρπαστικό πεδίο μάχης ανάμεσα στο γράμμα και το πνεύμα; Για μένα είναι ένας υπέροχος φανταστικός κόσμος που περιλαμβάνει ολάνθιστα χρωματιστά λιβάδια, σκοτεινά δάση, μαγικά κάστρα και ειδυλλιακές παραλίες… Σαν τον δικό μας, ή σχεδόν.

Η Φωτεινή σπούδασε Ελληνική Φιλολογία με ειδίκευση Μεσαιωνικών και Νεοελληνικών Σπουδών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και ακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές Λογοτεχνικής Μετάφρασης στο Πανεπιστήμιο Ηστ Άγγλια, ενώ έχει παρακολουθήσει πλήθος εργαστηρίων και σεμιναρίων για τη μετάφραση. Έχει εργαστεί ως επαγγελματίας αναγνώστρια, επιμελήτρια και υπεύθυνη δικαιωμάτων σε εκδοτικούς οίκους ενώ από το 2010 έχει ανοίξει το δικό της γραφείο και εργάζεται ως ελεύθερη επαγγελματίας με έμφαση στη μετάφραση και την επιμέλεια έκδοσης βιβλίων και περιοδικών εκδόσεων. Θα τη βρείτε στο ιστολόγιο www.metaphrasi.wordpress.com όπου γράφει για τα βιβλία που διάβασε, για τη μετάφραση με τις δυσκολίες και τις συναρπαστικές στιγμές της και για τον εκδοτικό χώρο ενώ για επαγγελματική συνεργασία μπορείτε να επισκεφθείτε το site www.metaphrasi.gr. Μπορείτε, επίσης, να τη βρείτε στο Facebook και το Twitter.

*Οι φωτογραφίες ανήκουν στους δημιουργούς τους και παρατίθενται χωρίς καμία πρόθεση παραβίασης της πνευματικής ιδιοκτησίας.

All images are copyrighted and property of their respective owners.