Για την ελληνική απόδοση του αγγλικού όρου «coronavirus» και την ορθογράφησή της

της Μάτας Σαλογιάννη

Το άρθρο αυτό αναδημοσιεύεται από το 2^ο-3^ο τεύχος του περιοδικού του Τμήματος Ελληνικής Γλώσσας της Γενικής Διεύθυνσης Μετάφρασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής “ΛΟΓΟΥ ΧΑΡΙΝ” κατόπιν άδειας

Όταν ο όρος «coronavirus» έκανε την εμφάνισή του στα ενωσιακά κείμενα, οι μεταφραστές, οι μεταφράστριες και οι γλωσσομαθείς νομικοί από τα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης έκαναν εκτενή συζήτηση σχετικά με την ελληνική απόδοση και την ορθογραφία της, καθώς υπάρχουν διάφορες παραλλαγές της: κορονοϊός, κοροναϊός, κορωνοϊός, κορωναϊός.

Σ’ αυτό το σημείο χρειάζεται να τονιστεί η σύγχυση που επικρατεί, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο, ως προς τη γραφή της λέξης.

Πράγματι, δεν έχει επικρατήσει ως τώρα μία καθιερωμένη γραφή.

Ως προς την Ελλάδα, ενδεικτικά αναφέρεται ότι η εφημερίδα «Έθνος» γράφει, κατά κανόνα, κορονοϊός, η διαδικτυακή εφημερίδα iefimerida γράφει κορονοϊός και κορωναϊός, το «Βήμα» χρησιμοποιεί και τις τέσσερις γραφές ενώ το in.gr χρησιμοποιεί την ορθογραφία κοροναϊός. Η ΕΡΤ χρησιμοποιεί τις ορθογραφίες κορονοϊός, κοροναϊός και κορωνοϊός. Στον ιστότοπο του ελληνικού Υπουργείου Υγείας βρίσκουμε τόσο τη γραφή κορονοϊός όσο και τη γραφή κοροναϊός, ενώ στον ιστότοπο του ελληνικού Εθνικού Οργανισμού Δημόσιας Υγείας (ΕΟΔΥ) βρίσκουμε τη γραφή κοροναϊός, η οποία φαίνεται να επικρατεί, αλλά και τη γραφή κορωνοϊός. Στον ιστότοπο του Πανελλήνιου Φαρμακευτικού Συλλόγου χρησιμοποιούνται και οι τέσσερις γραφές της λέξης.

Στην Κύπρο πάλι, το Υπουργείο Υγείας χρησιμοποιεί τις γραφές κορωναϊός και κορωνοϊός, το Υπουργείο Μεταφορών τη γραφή κορονοϊός, στην Επίσημη Εφημερίδα βρίσκουμε την ορθογραφία κορωναϊός (αριθμός 4327 της 7ης Οκτωβρίου 2015, όπου γίνεται αναφορά σε «αναπνευστικό κορωναϊό σκύλων») και το Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών χρησιμοποιεί την ορθογραφία κορωνοϊός. Το ΡΙΚ χρησιμοποιεί την ορθογραφία κοροναϊός, κορωνοϊός και κορονοϊός, ενώ η εφημερίδα «Πολίτης» χρησιμοποιεί, ανά περίπτωση, και τις τέσσερις γραφές της λέξης, όπως και η εφημερίδα «Φιλελεύθερος» αλλά και το Κυπριακό Πρακτορείο Ειδήσεων. Ο Παγκύπριος Ιατρικός Σύλλογος χρησιμοποιεί τη γραφή κορονοϊός.

Βλέπουμε λοιπόν πως τόσο σε επίπεδο επίσημων φορέων όσο και σε επίπεδο ΜΜΕ στην Ελλάδα και στην Κύπρο επικρατεί απόλυτη ασυμφωνία ως προς τον τρόπο γραφής της λέξης. Σε μια προσπάθεια να ληφθεί και η γνώμη των ειδικών, το Τμήμα Ελληνικής Γλώσσας της Γενικής Διεύθυνσης Μετάφρασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής επικοινώνησε πρόσφατα με την Ελληνική Εταιρεία Ελέγχου Λοιμώξεων, η οποία απάντησε ότι δέχεται και τους τέσσερις τύπους της λέξης – απάντηση η οποία επιβεβαιώνει το αμέσως προηγούμενο συμπέρασμα.

1. Χρήση του συνδετικού -α-

Ο ιός ονομάστηκε «coronavirus» λόγω της χαρακτηριστικής εμφάνισης των πεπλομεριδίων του, καθώς το σχήμα που δίνουν στον ιό θυμίζει το ηλιακό στέμμα. Όπως συμβαίνει και στην περίπτωση άλλων ιών, ο όρος δεν μεταφράστηκε στα ελληνικά, με τη μορφή «στεμματοϊός», αλλά υιοθετήθηκε απευθείας ως δάνειο, αρχικά με τη γραφή «κορωναϊός». Με την ίδια αυτή γραφή εμφανίζεται σε ειδικά συγγράμματα^[1] και σε εξειδικευμένα λεξικά^[2],[3] από τη δεκαετία του 1980 και του 1990. Ενδεικτικά, από τους παρακάτω ιούς φαίνεται πως ο απευθείας δανεισμός είναι συνήθης πρακτική στις σχετικές επιστήμες:

• arenavirus: αρεναϊός
• togavirus: τογκαϊός
• papovavirus: παποβαϊός
• picornavirus: πικορναϊός
• hantavirus: χανταϊός

Η γραφή με -α- διατηρείται και στην ελληνική μετάφραση του ιατρικού λεξικού για κανονιστικές δραστηριότητες (MedDRA) από τον ΕΟΦ, περί το 2001, όπου χρησιμοποιείται η ορθογραφία «κορωναϊός». Ωστόσο, αργότερα υιοθετείται η απλοποιημένη γραφή «κοροναϊός», σε συμμόρφωση με την κρατούσα σχολική ορθογραφία. Η γραφή αυτή υιοθετείται επίσης και στις νεότερες εκδόσεις του συγγράμματος Ειδική Νοσολογία, αλλά και σε νεότερα λεξικά, όπως το Ιατρικό λεξικό Elsevier-Κωνσταντινίδη^[4], ένα από τα σημαντικότερα λεξικά του εν λόγω γνωστικού αντικειμένου.

Έχει διατυπωθεί το επιχείρημα ότι ο σχηματισμός σύνθετων λέξεων με συνδετικό φωνήεν -α- είναι αντιγραμματικός. Ωστόσο, εδώ πρόκειται για καταχρηστική σύνθεση (πρβλ. Nεάπολη, Χριστούγεννα). Εξάλλου, το -ο- δεν είναι το μοναδικό συνδετικό φωνήεν για τον σχηματισμό σύνθετων λέξεων στα ελληνικά, καθώς παρατηρούμε επίσης σύνθεση με συνδετικό φωνήεν το -α- (αγγελιαφόρος, γενεαλογία, αγορανομία κ.λπ.), το -η- (λαμπαδηδρόμος, θανατηφόρος, λαιμητόμος) και το -ι- (γαστριμαργία, αψιμαχία κ.λπ.).

Συνοψίζοντας, ο τύπος «κοροναϊός» σχηματίστηκε με βάση την επίσημη σχολική ορθογραφία (όσον αφορά το -ο- της συλλαβής -ρο-) και την κρατούσα, μέχρι προ ενός έτους (όσον αφορά το -α- ή -ο- της συλλαβής -να- ή -νο-), απόδοση του ιού στα ελληνικά, την οποία χρησιμοποιούσαν ευρύτατα οι ειδικοί του πεδίου. Η χρήση της μορφής αυτής υπαγορεύθηκε επίσης από την ανάγκη για ομοιομορφία με τις ονομασίες των υπόλοιπων ιών που προαναφέρθηκαν. Ωστόσο, η τάση που προς το παρόν φαίνεται να επικρατεί, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο, είναι η ορθογράφηση της λέξης με συνδετικό -ο-. Από ό,τι φαίνεται, αυτό συμβαίνει καθώς η λέξη απέκτησε καθημερινή χρήση και έτσι προκρίνεται από τους φυσικούς ομιλητές της γλώσσας το συνηθέστερο συνδετικό φωνήεν της ελληνικής γλώσσας — χωρίς αυτό να σημαίνει πως η χρήση του συνδετικού -α- είναι λανθασμένη.

• Ορθογράφηση της λέξης «κορόνα»

Κατά κανόνα, τα σύγχρονα λεξικά ορθογραφούν τη λέξη με -ο-, «κορόνα». Αυτά είναι τα εξής:

1. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη
2. Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών
3. Μείζον Ελληνικό Λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη
4. Μεγάλο ηλεκτρονικό λεξικό νεοελληνικής γλώσσας ΜΗΛΝΕΓ-Πατάκη
5. Νέο ελληνικό λεξικό του Εμμανουήλ Κριαρά
6. Το πρώτο μου λεξικό, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο
7. Ορθογραφικό λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Γεωργίου Μπαμπινιώτη
8. Λεξικό για το σχολείο και το γραφείο, Γεωργίου Μπαμπινιώτη
9. Μικρό λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Γεωργίου Μπαμπινιώτη
10. Λεξικό συνωνύμων-αντωνύμων της νέας ελληνικής γλώσσας, Γεωργίου Μπαμπινιώτη.

Το μόνο σύγχρονο λεξικό το οποίο προκρίνει την ορθογράφηση της λέξης με -ω- είναι το Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας του Γεωργίου Μπαμπινιώτη.

Ο Γ. Μπαμπινιώτης έγραψε πρόσφατα σημείωμα σχετικά με την ορθή γραφή της λέξης «κορόνα», τασσόμενος υπέρ της χρήσης του -ω- λόγω του απώτερου ελληνικού ετύμου της λέξης, η οποία είναι αντιδάνειο.

Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι η ορθογράφηση της λέξης με ωμέγα είναι μια άποψη την οποία δεν συμμερίζεται η επίσημη ελληνική σχολική ορθογραφία, η οποία επιβάλλει την απλογράφηση των αντιδανείων. Αξίζει να τονιστεί επίσης πως, όπως είδαμε προηγουμένως, ακόμα και ο Γ. Μπαμπινιώτης χρησιμοποιεί την ορθογραφία «κορόνα» σε όλα τα λεξικά του τα οποία προορίζονται για σχολική χρήση.

Ο γλωσσολόγος Θεόδωρος Μωυσιάδης, σε σχετικό σημείωμά του^[5], διατυπώνει μια διαφορετική προσέγγιση, προτείνοντας τη διατήρηση της ετυμολογικής ορθογραφίας μόνο «[…] όταν υπάρχει ευδιάκριτη συσχέτιση του αντιδανείου με την ελληνική λέξη στην οποία ανάγεται ή με όρους τής ετυμολογικής της οικογένειας». Στη βάση αυτή, τάσσεται υπέρ της γραφής «κορώνα».

Την αντίθετη άποψη υποστηρίζει ο καθηγητής Γεώργιος Παπαναστασίου, πρόεδρος του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών και συγγραφέας ενός από τα εγκυρότερα βιβλία για τη νεοελληνική ορθογραφία, σύμφωνα με τον οποίο «[…] οι συνθήκες που διαμόρφωσαν τη μορφή των αντιδανείων δεν συνδέονται με την ιστορική φωνητική της ελληνικής αλλά με τη φωνητική της γλώσσας (και των παλαιότερων σταδίων της) από την οποία εισήχθησαν εκ νέου στην ελληνική, με αποτέλεσμα για τον μη ειδικό να είναι “σχεδόν πάντα αδύνατη κάθε ετυμολογική συσχέτιση [Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1985, 262)]” του αντιδανείου με τον απώτερο ελληνικό πρόδρομό του.»^[6] Με το σκεπτικό αυτό, επιλέγει τη γραφή «κορόνα».

Πράγματι, η λατινική λέξη corona προέρχεται από την αρχαία ελληνική κορώνη, που στα αρχαία ελληνικά σήμαινε ένα πουλί (κατά πάσα πιθανότητα το θαλασσοπούλι που στα νέα ελληνικά ονομάζεται «πουφίνος»), ή κάτι κυρτό, όπως το ρόπτρο μιας πόρτας. Επομένως, η νεοελληνική «κορόνα» είναι δάνειο από τα λατινικά το οποίο υπέστη σημασιολογική μετατόπιση, καθώς χρησιμοποιείται πλέον ως συνώνυμο της λέξης «στέμμα». Η σημασιολογική αυτή μετατόπιση είναι, δε, τόσο σημαντική ώστε για να βρει κανείς το απώτερο έτυμο της λέξης χρειάζεται αναζήτηση σε σώματα αρχαίων κειμένων.

Με βάση και αυτή την τελευταία ανάλυση, δεν προκύπτει λόγος απόκλισης από την επίσημη, καθιερωμένη ορθογραφία των αντιδανείων, όπως αυτά απαντούν στα μεγαλύτερα λεξικά των ελληνικών και όπως διδάσκονται στα ελληνικά και κυπριακά σχολεία.

Κλείνοντας, να ευχηθούμε οι λόγοι για τους οποίους κατέστησαν τον όρο που αποτελεί αντικείμενο του παρόντος σημειώματος λέξη του καθημερινού μας λεξιλογίου να εκλείψουν σύντομα, ώστε να μη μας ξενίζει πλέον η ορθογράφησή της από τους οικείους επιστημονικούς κύκλους: κοροναϊός.

---

^[1] Κ. Δ. Γαρδίκας, Ειδική Νοσολογία, Αθήνα, 1984. Σε νεότερες εκδόσεις, ο όρος απλογραφείται και χρησιμοποιείται η ορθογραφία «κοροναϊός».

^[2] Dorland’s Ιατρικό Λεξικό – Αγγλοελληνικό & Ελληνοαγγλικό, Αθήνα, 1997.

^[3] Κ. Α. Κύρκου, Σ. Γ. Ιατρίδης, Ιατρικό ελληνοαγγλικό λεξικό, Αθήνα, 2009.

^[4] G. Konstantinidis, Elsevier’s Dictionary of Medicine and Biology, 2005.

^[5] https://linguarium.blogspot.com/2011/10/blog-post.html

^[6] Γ. Παπαναστασίου, Νεοελληνική ορθογραφία, Θεσσαλονίκη, 2008, σ. 205.

---

Σχετικά με τη συντάκτρια: