Συμβαδίζοντας με τις εξελίξεις: ο μεταφραστής και οι αλλαγές στη γλώσσα
Η γλώσσα, ο λόγος και η ομιλία χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερη δυναμικότητα και μεταβλητότητα. Από τα παραπάνω χαρακτηριστικά τροφοδοτείται μια αδιάκοπη και σε συνεχή εξέλιξη (non-stop and ongoing) διαδικασία μεταμόρφωσης την οποία ο μεταφραστής καλείται να παρακολουθήσει ώστε να είναι ενήμερος για τις τρέχουσες εξελίξεις στις γλώσσες εργασίας του και φυσικά να τις ενσωματώσει στην επαγγελματική του δραστηριότητα. Αυτή η διαδικασία μεταμόρφωσης (ή μήπως μετάλλαξης;) οδήγησε μετά από δεκάδες χιλιάδες χρόνια στο υπέροχο αυτό γλωσσικό μωσαϊκό της ανθρωπότητας σε μια πορεία εκπληκτική που ξεκίνησε με τη γέννηση της θρυλικής Πρωτογλώσσας[1]. Το φαινόμενο αυτό εξελίχθηκε βάσει διαφόρων παραγόντων ανά τους αιώνες. Για παράδειγμα, μεταξύ των παραγόντων αυτών βρίσκεται ο βιολογικός/κλιματικός παράγοντας (π.χ. ψυχρότερα κλίματα οδήγησαν σε γλώσσες με περισσότερα σύμφωνα ώστε το στόμα να ανοίγει σε μικρότερο εύρος και να μην κρυώνει ο ομιλητής και αντίστοιχα θερμότερα κλίματα οδήγησαν σε γλώσσες με περισσότερα φωνήεντα ώστε το στόμα να ανοίγει σε μεγαλύτερο εύρος και να δροσίζεται ο ομιλητής). Η εξέλιξη/μετάλλαξη βάσει του παράγοντα αυτού χρειάστηκε εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια για να δώσει συγκεκριμένες και παγιωμένες αλλαγές.
Ένας άλλος παράγοντας είναι οι λαοί οι οποίοι κυριαρχούν ανά περίοδο σε κάποια περιοχή και επιβάλλουν εκεί τη χρήση της γλώσσας τους, η οποία με τη σειρά της εμπλουτίζεται από τη γλώσσα που ήδη ομιλούταν στην περιοχή εκείνη μέσα από μια διαδικασία (υπέροχη κατά τη γνώμη μου!) όσμωσης και αλληλεπίδρασης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η τωρινή δεσπόζουσα θέση της Ισπανικής στην Αμερική (κυρίως στη Νότια αλλά και στη Βόρεια) μετά από την έλευση των κονκισταδόρες από την Ευρώπη (Ισπανία). Ο παράγοντας αυτός επίσης χρειάζεται αρκετά χρόνια για να δώσει συγκεκριμένες και παγιωμένες αλλαγές. Αντίστοιχα μπορούμε να κάνουμε λόγο για τον θρησκευτικό παράγοντα, τον πολιτικό, τον κοινωνικό, τον τεχνολογικό, τη φυσική τάση μιας γλώσσας για αλλαγή και εμπλουτισμό μέσω της χρήσης από τους ομιλητές της (κοινωνιόλεκτοι, ιδιόλεκτοι) και άλλους.
Κοινό χαρακτηριστικό όλων των παραπάνω παραγόντων είναι πως τα παραγόμενα αποτελέσματά τους χρειάζονται αρκετό (άλλοτε περισσότερο, άλλοτε λιγότερο) χρόνο για να εδραιωθούν. Ωστόσο η δημιουργία συντεταγμένων Κρατών (παράλληλα με την εφεύρεση της τυπογραφίας) στο Μεσαίωνα και αργότερα, οδήγησε με τη σειρά της στη δημιουργία φορέων εντός τους οι οποίοι ασχολούνται, μελετούν και εξετάζουν την επίσημη γλώσσα που ομιλείται σε αυτά. Παραδείγματα τέτοιων φορέων είναι η Real Academia Española για την Ισπανία και την Ισπανική, η Académie Française για τη Γαλλία και τη Γαλλική και η Ακαδημία Αθηνών για την Ελλάδα και την Ελληνική κλπ. Η σημασία του έργου των φορέων αυτών είναι αδιαμφισβήτητη αλλά δεν είναι της παρούσης να το κρίνουμε. Ωστόσο, η λειτουργία τους συνεπάγεται και δυνατότητα παρέμβασης στα γλωσσικά πράγματα, κάτι που έχει οδηγήσει στην κατάθεση προτάσεων ή/και στην έκδοση αποφάσεων που επιφέρουν ή προτείνουν αλλαγές στις γλώσσες με τις οποίες οι φορείς εκείνοι ασχολούνται. Οι αλλαγές αυτές μπορεί να αφορούν σε ζητήματα ορθογραφίας, στίξης, σύνταξης και άλλα. Για πρώτη φορά λοιπόν μια διαδικασία η οποία χρειαζόταν πολύ χρόνο για να εδραιωθεί και να δώσει αποτελέσματα συντομεύεται δραματικά. Οι προτεινόμενες αλλαγές βέβαια δεν είναι προϊόν αυθαιρεσίας αλλά συνδέονται με ενδελεχή μελέτη της εκάστοτε γλώσσας και της εξέλιξής της. Δεν παύει ωστόσο το γεγονός αυτό συχνά να προκαλεί αιφνιδιασμό και να δίνει λαβή για αντιπαραθέσεις και συζήτηση μεταξύ των ομιλητών μιας γλώσσας.
Ας κάνουμε μια μικρή αναφορά στις πρόσφατες αλλαγές (τέθηκαν σε εφαρμογή στις αρχές Σεπτέμβριου 2016 αν και είχαν υιοθετηθεί από το 1990[2]) στην ορθογραφία και τον τονισμό της Γαλλικής. Η γλωσσική αυτή μεταρρύθμιση οδήγησε στην απλοποίηση της ορθογραφίας περίπου 2500 λέξεων και βασίζεται σε 10 κανόνες[3]. Η σημαντικότερη ίσως αλλαγή σχετίζεται με τη χρήση της accent circonflexe η οποία έπαψε να ισχύει για τα γράμματα u και i. Πολλές οι συζητήσεις, οι διαφωνίες και οι ενστάσεις. Ας δούμε κάποια ενδεικτικά παραδείγματα.
| Παλαιά ορθογραφία | Νέα ορθογραφία |
| Oignon | Ognon |
| Nénuphar | Nénufar |
| S’entraîner | S’entrainer |
| Maîtresse | Maitresse |
| Des après-midi | Des après-midis |
| Week-end | Weekend |
| Coût | Cout |
| Porte-monnaie | Portemonnaie |
| Elle s’est laissée maigrir | Elle s’est laissé maigrir |
| Allô | Allo |
| Vingt et un | Vingt-et-un |
| Deux cents | Deux-cents |
| Trente et unième | Trente-et-unième |
Αντίστοιχα στην περίπτωση της Ισπανικής πολλές συζητήσεις έγιναν και εξακολουθούν να γίνονται σχετικά με τους νέους κανόνες ορθογραφίας που το 2010[4] εξέδωσε η Βασιλική Ισπανική Ακαδημία (Real Academia Española – RAE) αλλά και o Σύνδεσμος Ακαδημιών της Ισπανικής Γλώσσας (Asociación de Academias de la Lengua Española – ASALE). Πολλές οι ενστάσεις, αρκετές διαμάχες τόσο στη μπλογκόσφαιρα όσο και στα κοινωνικά δίκτυα και τις εφημερίδες, διαφωνίες στους κόλπους των συγγραφέων και διανοουμένων ακόμη και σήμερα. Η αλήθεια είναι πως οι προτεινόμενες αλλαγές ήταν αρκετές και ιδιαιτέρως «σκληρές». Απαλοιφή από το αλφάβητο των γραμμάτων ch και ll και ενσωμάτωσή τους στο c και το l αντίστοιχα, αλλαγή στο γράμμα y του οποίου η ονομασία από i griega (ι γριέγα) αλλάζει σε ye (γιε), απαλοιφή του τόνου σε διάφορες λέξεις με πιο χαρακτηριστικό (και αμφιλεγόμενο) παράδειγμα τη λέξη sólo (βραχεία μορφή του επιρρήματος solamente που σημαίνει μονάχα) σε solo και άλλα πολλά. Οι προτεινόμενες αλλαγές, έξι χρόνια μετά, συνεχίζουν να διχάζουν τους ισπανόφωνους και μερικές δεν υιοθετήθηκαν ποτέ.
Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημάνουμε πως αλλαγές οι οποίες προτείνονται ουσιαστικά θα πρέπει να δοκιμαστούν στην πράξη, η καθιέρωση της μορφής μιας λέξης εξαρτάται από το αν θα υιοθετηθεί από ανθρώπους των γραμμάτων, καθηγητές, ακαδημαϊκούς, δημοσιογράφους, μεταφραστές και άλλους που θα την ενσωματώσουν στο γραπτό (ή και προφορικό κατά περίπτωση) λόγο τους.
Ο μεταφραστής καλείται να παρακολουθεί από κοντά τις εξελίξεις στις γλώσσες εργασίας του ώστε να είναι ενήμερος για αυτές αλλά και για να αποφασίσει ουσιαστικά αν θα τις ενστερνιστεί ή όχι. Φυσικά στις γλώσσες εργασίας του συμπεριλαμβάνεται και η μητρική του γλώσσα, ιδιαιτέρως αυτή αν θέλετε. Έχοντας ως δεδομένο πως οι γλώσσες έχουν περάσει σε μια ιδιαίτερη φάση της ιστορίας τους, όπου η τεχνολογική εξέλιξη και η παγκοσμιοποίηση επιβάλλουν νέες λέξεις και σημασίες σχεδόν καθημερινά, η ηγεμονία της Αγγλικής ασκεί πιέσεις σε όλες τις άλλες γλώσσες, η διάχυση της πληροφορίας γίνεται σε χρόνο dt, η ταχύτατη εξάπλωση των social media έχει οδηγήσει στη δημιουργία και χρήση νέων λέξεων οι οποίες κάνουν θραύση μεταξύ των νέων και έχουν ανοίξει το δρόμο για τη γέννηση μιας νέας μορφής γραφής/γλώσσας πιο απλοποιημένης, αντιλαμβανόμαστε πως ο μεταφραστής χρειάζεται ιδιαίτερη επιδεξιότητα και εγρήγορση για να μπορέσει με επιτυχία να πλεύσει στα ταραγμένα νερά του γλωσσικού πελάγους. Η ενημέρωση, η επαφή με το αντικείμενο, η έρευνα και η μελέτη είναι το κλειδί.
[1] Σημ.: Αν και η Γλωσσολογία δεν έχει καταδείξει την ύπαρξη μιας πρώτης, αρχέγονης Πρωτογλώσσας ως μητέρας όλων των γλωσσών, εντούτοις ο όρος «Πρωτογλώσσα» χρησιμοποιείται στη Γλωσσολογία και ορίζεται ως «η γλώσσα που προηγείται ως κοινός πρόγονος μιας ομάδας δεδομένων γλωσσών».
[4] Συνοπτική παρουσίαση: https://goo.gl/vnsQNY
Ο Δημήτρης Βυτινιώτης γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Καλλιθέα Αττικής. Σπούδαζε στο ΤΕΙ Εμπορίας & Διαφήμισης στη Θεσσαλονίκη μέχρι που μια μέρα αποφάσισε να λάβει μέρος στις εισαγωγικές εξετάσεις του Τμήματος Ξένων Γλωσσών Μετάφρασης και Διερμηνείας που θα λάμβαναν χώρα στο θρυλικό σχολικό συγκρότημα της Γκράβας καθώς ήταν δυστυχής με το αντικείμενο σπουδών και αναζητούσε κάτι που να τον συναρπάζει. Μόλις έμαθε πως είχε πετύχει ζήτησε άμεση διαγραφή και αφοσιώθηκε στις σπουδές της Μετάφρασης. Με την απόκτηση του πτυχίου μεταπήδησε σε μεταπτυχιακές σπουδές Διερμηνείας Συνεδρίων στο Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Διερμηνείας και Μετάφρασης της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από όπου αποφοίτησε το 2006. Το 2012 πήρε μέρος στις Πανελλήνιες Εξετάσεις και επί του παρόντος σπουδάζει στο Τμήμα Ισπανικής Γλώσσας και Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Εργάζεται ως επαγγελματίας μεταφραστής και διερμηνέας με γλώσσες εργασίας Αγγλικά, Γαλλικά, Ισπανικά και φυσικά τα Ελληνικά. Από το 2006 ζει μόνιμα στον Άγιο Νικόλαο Λασιθίου. Είναι παντρεμένος και έχει ένα γιο τον Νικόλα που είναι ωραίος τύπος όπως και ο πατέρας του.