Η έννοια του «localization» στον κλάδο των γλωσσικών υπηρεσιών

του Νίκου Κάτρη

Ένας από τους όρους που ακούμε συχνά όσοι δραστηριοποιούμαστε επαγγελματικά στον κλάδο της μετάφρασης και της παροχής γλωσσικών υπηρεσιών είναι το «localization» ή –στα ελληνικά– «τοπική προσαρμογή» ή «τοπικοποίηση». Ωστόσο, υπάρχει μεγάλη σύγχυση σχετικά με το περιεχόμενο αυτής της έννοιας, καθώς πολλοί επαγγελματίες μεταφραστές δεν γνωρίζουν σε τι ακριβώς αναφέρεται ή θεωρούν ότι πρόκειται για μια πιο φανταχτερή λέξη που περιγράφει ουσιαστικά την κλασσική μεταφραστική διαδικασία.

Για να κατανοήσουμε την έννοια της τοπικής προσαρμογής και της όποιας σχέσης της με τη μετάφραση θα πρέπει πρώτα να κάνουμε λίγα βήματα προς τα πίσω, ώστε να δούμε τη συνολικότερη εικόνα της αγοράς προϊόντων και υπηρεσιών και του τρόπου με τον οποίο αυτά τα προϊόντα και οι υπηρεσίες προσαρμόζονται για την κυκλοφορία τους σε ξένες αγορές. Κάνοντας το αυτό, θα δούμε ότι υπάρχουν ακόμα δύο έννοιες που πρέπει να διασαφηνιστούν για να μπορέσει να γίνει κατανοητή η δομή και ο τρόπος λειτουργίας του κλάδου παροχής υπηρεσιών τοπικής προσαρμογής. Οι έννοιες αυτές είναι η παγκοσμιοποίηση και η διεθνοποίηση.

Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Τη δεκαετία του ’80 οι μεγάλες εταιρείες παραγωγής λογισμικού των Η.Π.Α. άρχισαν να επεκτείνουν τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες σε ξένες αγορές και σύντομα συνειδητοποίησαν ότι η επιτυχής εδραίωσή τους στις αγορές αυτές απαιτούσε πολλά περισσότερα από την απλή μετάφραση των κειμένων που εμπεριέχονταν στο λογισμικό τους και τα συνοδευτικά εγχειρίδια. Η πολυπλοκότητα και οι απαιτήσεις της διαδικασίας αυτής οδήγησε στην εμφάνιση αυτού που σήμερα ονομάζουμε «localization industry», του κλάδου δηλαδή των υπηρεσιών τοπικής προσαρμογής.

Οι πρώτες απόπειρες τοπικοποίησης των ψηφιακών αυτών προϊόντων παρουσίασαν εξαιρετικές δυσκολίες και συχνά κατέληγαν σε αποτυχία, κυρίως λόγω της ελλιπούς εκπαίδευσης τόσο των μεταφραστών όσο και των προγραμματιστών και της προβληματικής μεταξύ τους επικοινωνίας. Για παράδειγμα, οι μεταφραστές, μην έχοντας γνώσεις προγραμματισμού, διέγραφαν ή αλλοίωναν κατά λάθος κομμάτια του κώδικα που περίκλειε το κείμενο, με αποτέλεσμα να δημιουργείται πρόβλημα στη σωστή λειτουργία του λογισμικού. Από την άλλη, οι προγραμματιστές, έχοντας άγνοια των γλωσσικών ζητημάτων, ενσωμάτωναν στον πηγαίο κώδικα στοιχεία τα οποία απαιτούσαν προσαρμογή στη γλώσσα-στόχος, όπως π.χ. τα σύμβολα νομισμάτων ή τις υποδιαστολές των αριθμών (η τεχνική αυτή ονομάζεται hard-coding).

Με την πάροδο του χρόνου και την εξέλιξη της τεχνολογίας το προς προσαρμογή ψηφιακό περιεχόμενο άρχισε να ξεφεύγει από τα στενά όρια του λογισμικού και να γίνεται ολοένα πιο περίπλοκο. Σήμερα ο κλάδος της τοπικοποίησης καλείται να προσαρμόσει σε πληθώρα γλωσσών ψηφιακά προϊόντα και υπηρεσίες σε ποικίλες μορφές: εφαρμογές για smartphone, ιστότοπους δυναμικού περιεχομένου, ηλεκτρονική τεκμηρίωση, online γνωσιακές βάσεις και πολλά άλλα. Κάθε μορφή με τις δικές της απαιτήσεις και δυσκολίες και φυσικά με τεράστια ποικιλία στους τύπους αρχείων που πρέπει να προσαρμοστούν και να μεταφραστούν. Την πολυπλοκότητα αυτή της διαδικασίας τοπικής προσαρμογής ήρθαν να διευκολύνουν μία σειρά από τεχνολογίες και εργαλεία, όπως τα προγράμματα μεταφραστικού περιβάλλοντος (TEnT),  οι εφαρμογές διαχείρισης περιεχόμενου, οι πλατφόρμες τοπικοποίησης, τα εργαλεία σύνταξης και δημιουργίας περιεχομένου (authoring), κ.λπ.

Λόγω του ότι ο κλάδος της τοπικοποίησης δημιουργήθηκε σχετικά πρόσφατα αλλά και εξαιτίας της πολυπλοκότητας και της ραγδαίας ανάπτυξης που παρουσίασε στο μικρό αυτό χρονικό διάστημα, δεν είναι τυχαίο που υπάρχει μια ασάφεια σχετικά με τις διαδικασίες που απαιτούνται για την προσαρμογή του ψηφιακού περιεχομένου σε ξένα πολιτισμικά περιβάλλοντα, ακόμα και ανάμεσα σε επαγγελματίες της μετάφρασης, του προγραμματισμού και των υπόλοιπων ειδικοτήτων που απασχολούνται στον κλάδο αυτό. Ας δούμε, λοιπόν, συνοπτικά τις στρατηγικές και τις διαδικασίες που χρησιμοποιούνται για την προετοιμασία των ψηφιακών προϊόντων και των υπηρεσιών για την κυκλοφορία τους σε ξένες αγορές.

Παγκοσμιοποίηση

Το ευρύτερο πλαίσιο, μέσα στο οποίο εντάσσονται όλες οι υπόλοιπες διαδικασίες, είναι η παγκοσμιοποίηση. Η παγκοσμιοποίηση εδώ δεν έχει τη σημασία που δίνουν οι ορισμοί της οικονομικής επιστήμης, αλλά αναφέρεται στην απόφαση μιας εταιρείας να επεκταθεί και να εισέλθει στην παγκόσμια αγορά καθώς και στις στρατηγικές που θα χρησιμοποιήσει για να το καταφέρει αυτό. Το κίνητρο πίσω από την απόφαση μιας εταιρείας για μια τέτοια επέκταση είναι φυσικά το κέρδος. Σύμφωνα με στοιχεία από το Distimo, η κυκλοφορία μιας εφαρμογής για iPhone στην τοπική γλώσσα μπορεί να αυξήσει τον αριθμό των λήψεων από το AppStore στην αντίστοιχη αγορά έως και 128%. Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το 60% των κερδών της Microsoft, της Oracle και της IBM προέρχεται πλέον από τις τοπικά προσαρμοσμένες εκδόσεις των προϊόντων τους. Το γεγονός όμως ότι ένα προϊόν ή μια υπηρεσία είναι επιτυχημένα στην τοπική αγορά, από την οποία ξεκίνησαν, δεν εγγυάται την επιτυχία τους και στις υπόλοιπες χώρες. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η σωστή διεθνοποίηση και τοπικοποίησή τους.

Διεθνοποίηση

Η διεθνοποίηση —που στα αγγλικά ονομάζεται internationalization ή πιο σύντομα I18N (18 είναι τα γράμματα μεταξύ του i και του n)— ενός προϊόντος είναι ο σχεδιασμός του με τρόπο που να επιτρέπει την εύκολη προσαρμογή του στις γλωσσικές και πολιτισμικές συμβάσεις των χωρών, στις οποίες πρόκειται να κυκλοφορήσει. Με άλλα λόγια, στόχος της διεθνοποίησης είναι η διευκόλυνση και η επιτάχυνση της διαδικασίας της τοπικής προσαρμογής. Η διεθνοποίηση περιλαμβάνει πλήθος τεχνικών και στρατηγικών που διαφέρουν ανάλογα με τις ανάγκες του εκάστοτε έργου. Για τη σωστή διεθνοποίηση ενός προϊόντος πρέπει να ληφθούν υπόψη πλήθος πτυχών που αφορούν τον σχεδιασμό και τον προγραμματισμό του.

Ένα σωστά διεθνοποιημένο λογισμικό θα πρέπει, για παράδειγμα, να είναι σε θέση να υποστηρίζει τους χαρακτήρες της ξένης γλώσσας-στόχος. Ο τρόπος με τον οποίο οι υπολογιστές διαχειρίζονται τους χαρακτήρες που εμείς διαβάζουμε στην οθόνη είναι ένα τεράστιο κεφάλαιο της ιστορίας της πληροφορικής. Σήμερα τoπιο ευρέως χρησιμοποιούμενο σχήμα κωδικοποίησης χαρακτήρων (character encoding) είναι το UTF-8, που βασίζεται στο πρότυπο Unicode. Εκτός από τους χαρακτήρες, όμως, σημασία έχει και η κατεύθυνση ανάγνωσης της εκάστοτε γλώσσας. Αρκεί, για παράδειγμα, να φανταστούμε πόσα προβλήματα μπορεί να δημιουργηθούν στην εμφάνιση ενός αγγλικού ιστότοπου, στον οποίο προστίθεται η αραβική γλώσσα (η οποία διαβάζεται από τα δεξιά προς τα αριστερά) χωρίς να έχει προηγηθεί η απαραίτητη προετοιμασία σε επίπεδο κώδικα ώστε τα μενού και τα πλαίσια να προσαρμόζονται αναλόγως.

Μια άλλη πτυχή της σωστής διεθνοποίησης είναι η υποστήριξη των διαφόρων τοπικών ρυθμίσεων κάθε χώρας, όπως η μορφή της ημερομηνίας που σε κάποιες χώρες ξεκινά με τον αριθμό του μήνα αντί για τον αριθμό της ημέρας.

Επιπλέον, αντί για το hard-coding, την ενσωμάτωση δηλαδή του κειμένου και των λοιπών τοπικά προσαρμόσιμων στοιχείων στον πηγαίο κώδικα, η διεθνοποίηση προτιμά άλλες τεχνικές, όπως τη δημιουργία ξεχωριστών αρχείων πόρων (resource files) για κάθε γλώσσα. Εκεί αποθηκεύονται τα μεταφράσιμα στοιχεία του λογισμικού ή της εφαρμογής, τα οποία αποστέλλονται για μετάφραση μειώνοντας έτσι τον κίνδυνο αλλοίωσης του πηγαίου κώδικα. Τα αρχεία πόρων επιτρέπουν, επίσης, την επιτάχυνση της ενσωμάτωσης των μεταφράσεων στο λογισμικό και διευκολύνουν σε μεγάλο βαθμό τη διαδικασία τοπικοποίησης που απαιτείται κατά τις επακόλουθες ενημερώσεις.

Εννοείται, φυσικά, ότι τα παραπάνω δεν είναι παρά ελάχιστα ενδεικτικά παραδείγματα και ότι η λίστα τεχνικών διεθνοποίησης είναι μεγάλη.

Τοπική προσαρμογή

Η τοπική προσαρμογή (localization / L10N) περιλαμβάνει όλες εκείνες τις ενέργειες που απαιτούνται για τη γλωσσική και πολιτισμική προσαρμογή του προϊόντος στις αγορές-στόχος. Στο επίκεντρο είναι προφανώς η μετάφραση και αυτός είναι ο λόγος, για τον οποίο πολλοί νομίζουν ότι μετάφραση και τοπική προσαρμογή είναι ουσιαστικά το ίδιο πράγμα. Ωστόσο, αυτό δεν είναι ακριβές. Η τοπικοποίηση δεν τελειώνει με τη μετάφραση των απαιτούμενων αρχείων. Αντίθετα, υπάρχουν μια σειρά από διαδικασίες που προηγούνται ή ακολουθούν αυτή της μετάφρασης, όπως η κατάρτιση ορολογικών βάσεων, η δημιουργία και η συντήρηση μεταφραστικών μνημών, η προετοιμασία των προς μετάφραση αρχείων, ο ποιοτικός έλεγχος, η ενσωμάτωση των μεταφρασμένων αρχείων στον υπόλοιπο κώδικα, ο γλωσσικός και λειτουργικός έλεγχος (linguistic and functional testing) του μεταφρασμένου προϊόντος, η σελιδοποίηση του υλικού τεκμηρίωσης, τεχνικές SEO (Search Engine Optimization) για τους μεταφρασμένους ιστότοπους, κ.λπ. Επομένως, ο μεταφραστής είναι μόνο ένας από τους συμμετέχοντες στην αλυσίδα τοπικοποίησης ενός προϊόντος.

Το παρακάτω σχήμα δίνει μια παραστατικότερη εικόνα του πώς η παγκοσμιοποίηση, η διεθνοποίηση, η τοπική προσαρμογή και η μετάφραση εντάσσονται στο ευρύτερο πλαίσιο.

Καθίσταται, λοιπόν, σαφές ότι μετάφραση και τοπική προσαρμογή δεν είναι έννοιες ταυτόσημες. Οι διαδικασίες που εφαρμόζονται στο πλαίσιο της τοπικής προσαρμογής διαφέρουν από έργο σε έργο, ανάλογα με τις ανάγκες και τις προκλήσεις που παρουσιάζει το καθένα. Ωστόσο, μπορούμε να διακρίνουμε πέντε φάσεις που είναι κοινές για όλα τα έργα τοπικοποίησης.

Ανάλυση

Η ανάλυση αφορά τον προσδιορισμό των συγκεκριμένων απαιτήσεων και των χαρακτηριστικών του εκάστοτε έργου. Στη φάση της ανάλυσης πρέπει διασαφηνιστούν όλες οι πτυχές του έργου, να εξακριβωθούν οι ανάγκες του πελάτη και να προσδιοριστούν με ακρίβεια όλα τα βήματα που απαιτούνται για την επίτευξη των στόχων που έχουν τεθεί. Ενδεικτικά, ορισμένα από τα πολλά ζητήματα που αναλύονται σε αυτή τη φάση είναι τα εξής:

• Ποια αρχεία πρέπει να μεταφραστούν; (Κάποιες σελίδες ενός ιστότοπου ενδέχεται να μην αφορούν την εν λόγω αγορά-στόχος και να μην απαιτείται η προσαρμογή τους)
• Περιέχουν οι εικόνες και τα γραφικά κείμενο προς μετάφραση;
• Εάν ναι, αυτό είναι ενσωματωμένο στα αρχεία εικόνας ή έχουμε να κάνουμε με layered graphics, αρχεία δηλαδή όπου το κείμενο και η εικόνα είναι διαχωρισμένα σε ξεχωριστά επίπεδα; Στην πρώτη περίπτωση θα χρειαστεί επιπλέον εργασία από γραφίστα, γεγονός που θα ανεβάσει σημαντικά το κόστος, ενώ στη δεύτερη η εξαγωγή του κειμένου και η επανεισαγωγή της μετάφρασης πραγματοποιείται πολύ πιο εύκολα και γρήγορα.
• Υποστηρίζει το λογισμικό τους χαρακτήρες της ξένης γλώσσας;

Μια διαδικασία που εφαρμόζεται στη φάση της ανάλυσης και δίνει σημαντικές πληροφορίες σχετικά με το εάν το προϊόν είναι κατάλληλα σχεδιασμένο για την τοπική προσαρμογή (εάν δηλαδή έχει προηγηθεί σωστή διεθνοποίηση), ενώ μπορεί να προειδοποιήσει και για τυχόν προβλήματα που μπορεί να προκύψουν ύστερα από τη μετάφραση των αρχείων, είναι το λεγόμενο pseudo-localization (ψευδο-τοπικοποίηση). Η διαδικασία αυτή είναι ουσιαστικά η αντικατάσταση των λέξεων της γλώσσας-πηγή με τυχαίους χαρακτήρες ή λέξεις από τη γλώσσα-στόχος με σκοπό να προσδιοριστεί η επίδραση που θα έχει στο προϊόν η τοπικοποίηση των αρχείων (π.χ. το μεταφρασμένο κείμενο μπορεί να μη χωράει στα παράθυρα και στα κουμπιά του προγράμματος με αποτέλεσμα να μην είναι ευανάγνωστο από τους χρήστες).

H φάση της ανάλυσης είναι εξαιρετικά κρίσιμη, αφού τα απρόοπτα εξαιτίας του ελλιπούς προσδιορισμού των απαιτήσεων του έργου μπορεί να οδηγήσουν σε σημαντική αύξηση του κόστους και στην παροχή ενός ποιοτικά ανεπαρκούς αποτελέσματος.

Προετοιμασία

Στη φάση της προετοιμασίας οι υπεύθυνοι διαχείρισης έργου δημιουργούν το κιτ τοπικής προσαρμογής (localization kit), το πακέτο δηλαδή που περιέχει όλα τα απαραίτητα αρχεία (μεταφράσιμα αρχεία, μνήμες, γλωσσάρια, οδηγίες κ.λπ.) και που θα αποσταλεί στους μεταφραστές και τους λοιπούς ειδικούς για την περαιτέρω επεξεργασία.

Μετάφραση

Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι η μεταφραστική διαδικασία στο πλαίσιο της τοπικής προσαρμογής ψηφιακού περιεχομένου, ενώ είναι ίδια στην ουσία της με τη μετάφραση στην πιο παραδοσιακή της μορφή (όπως π.χ. τη μετάφραση ενός απλού εγγράφου), παρουσιάζει ωστόσο πολλές πρακτικές διαφορές. Ο μεταφραστής που συμμετέχει σε τέτοια έργα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του πολλές τεχνικές παραμέτρους (π.χ. περιορισμός στους χαρακτήρες των μηνυμάτων που εμφανίζονται σε μια εφαρμογή για κινητό τηλέφωνο), να έχει κάποιες στοιχειώδεις γνώσεις προγραμματισμού (π.χ. να κατανοεί ότι στο πλαίσιο της τοπικής προσαρμογής ενός λογισμικού το σύμβολο & πριν από ορισμένα γράμματα υποδεικνύει το γράμμα που χρησιμοποιείται για μια συντόμευση πληκτρολογίου) και να είναι εξοικειωμένος με τη χρήση εργαλείων μεταφραστικού περιβάλλοντος, διαχείρισης ορολογίας, ποιοτικού ελέγχου, κ.λπ.

Δοκιμή (testing)

Μετά την ολοκλήρωση της μετάφρασης είναι απαραίτητος τόσο ο γλωσσικός όσο και ο λειτουργικός έλεγχος του μεταφρασμένου προϊόντος. Ο έλεγχος αυτός πραγματοποιείται από τους αντίστοιχους ειδικούς (testers) με βάση ένα σενάριο ενεργειών (βλ. test plan, test case, test script) που έχει σκοπό την επιβεβαίωση της επιτυχούς λειτουργίας του τοπικά προσαρμοσμένου προϊόντος ή την ανάδειξη τυχόν σφαλμάτων (bugs).

Τελική αξιολόγηση (post-mortem analysis)

Μετά την ολοκλήρωση του έργου η ομάδα αναλύει ξανά όλες τις πτυχές του έργου εντοπίζοντας τόσο τα θετικά όσο και τα αρνητικά σημεία, με στόχο τη βελτίωση των εφαρμοζόμενων διαδικασιών και στρατηγικών και την αποφυγή των ίδιων σφαλμάτων στο μέλλον.

Συνοψίζοντας, η τοπική προσαρμογή ψηφιακού περιεχομένου είναι μια εξαιρετικά περίπλοκη και απαιτητική διαδικασία που είναι, όμως, απαραίτητη για την επιτυχή εδραίωση των προϊόντων και των υπηρεσιών μιας εταιρείας στις ξένες αγορές. Για τη δημιουργία ενός προϊόντος σωστά προσαρμοσμένου στις γλωσσικές και πολιτισμικές συμβάσεις της χώρας-στόχος είναι απαραίτητος ο σωστός συντονισμός μεταξύ πληθώρας εξειδικευμένων επαγγελματιών από διαφορετικούς κλάδους. Σημαντικό ρόλο στη διαδικασία αυτή παίζει ο επαγγελματίας μεταφραστής που πρέπει, όχι μόνο να έχει καλή γνώση των γλωσσικών και πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων που άπτονται της αγοράς-στόχος, αλλά και να αντιλαμβάνεται τις τεχνικές ιδιαιτερότητες που χαρακτηρίζουν τα έργα της τοπικής προσαρμογής.

Ο Νίκος Κάτρης σπούδασε Μετάφραση στο Τμήμα Ξένων Γλωσσών Μετάφρασης και Διερμηνείας του Ιονίου Πανεπιστημίου, ενώ αυτή την περίοδο παρακολουθεί το μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου του Λίμερικ «MSc in Multilingual Computing and Localization». Εργάζεται ως μεταφραστής και επιμελητής τεχνικών κειμένων, είναι πιστοποιημένος χρήστης του SDL Trados Studio και διδάσκει μεταφραστικά εργαλεία στα τμήματα του Κέντρου Μετάφρασης, Διερμηνείας και Διεθνών Σχέσεων του City Unity College.