Κάποιες σκέψεις σχετικά με το ερώτημα της ορατότητας των φύλων στη γλώσσα

της Μάτας Σαλογιάννη

Το άρθρο αυτό αναδημοσιεύτηκε από το 1^ο τεύχος του περιοδικού του Τμήματος Ελληνικής Γλώσσας της Γενικής Διεύθυνσης Μετάφρασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής “ΛΟΓΟΥ ΧΑΡΙΝ”

Το παρόν γλωσσικό σημείωμα αποτελεί σύνοψη και αναδιατύπωση σχετικής παρουσίασης που έγινε στο πλαίσιο εκδήλωσης του ελληνικού γλωσσικού τμήματος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με εισηγήτριες, κατά σειρά εμφάνισης, τις Μάτα Σαλογιάννη, Αναστασία Σαββίδου και Τζίνα Κουτρούμπα.

Το 2014, μέσω ερευνητικού προγράμματος του πανεπιστημίου της Βοστόνης[1], οι ερευνήτριες Mikaela Wapman και Deborah Belle διεξήγαγαν μια έρευνα στο πλαίσιο της οποίας τέθηκε στους συμμετέχοντες μια κάπως ασυνήθιστη ερώτηση. Η ερώτηση αυτή στα ελληνικά έχει περίπου ως εξής:

Ένας πατέρας και ο γιος του βρίσκονται σε πολύ σοβαρό αυτοκινητιστικό δυστύχημα, στο οποίο ο πατέρας χάνει τη ζωή του. Ο γιος, τραυματισμένος σοβαρά, μεταφέρεται στο νοσοκομείο· εκεί παραπέμπεται σε χειρουργό που, βλέποντάς τον, αναφωνεί: «Δεν μπορώ να τον χειρουργήσω, είναι ο γιος μου!»

Τι συμβαίνει εδώ;

Το δείγμα των συμμετεχόντων αποτελούταν από 103 παιδιά, ηλικίας 7 έως 17 ετών, και από 197 φοιτητές ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο της Βοστώνης. Οι απαντήσεις που δόθηκαν στην ερώτηση ήταν πολλές και ποικίλες. Οι περισσότεροι συμμετέχοντες απάντησαν ότι ο γιος είχε δύο πατέρες καθώς ήταν παιδί ομόφυλου ζευγαριού, ή επειδή ήταν υιοθετημένος. Κάποιες απαντήσεις όμως ήταν ιδιαίτερα ευφάνταστες: ο χειρουργός ήταν φάντασμα, έλεγε ψέματα, ήταν ρομπότ, ο πατέρας του τραυματισμένου άντρα δεν είχε πεθάνει στ’ αλήθεια, ήταν όλα ένα όνειρο, κ.λπ.

Μόνο περίπου 15 % των συμμετεχόντων έδωσαν την απάντηση τη συχνότητα της οποίας επιζητούσε να καταγράψει η έρευνα: ο άνθρωπος που κλήθηκε να χειρουργήσει τον τραυματία ήταν η μητέρα του. Ακόμα και έχοντας μάθει τη σωστή, ούτως ειπείν, απάντηση, πολλοί άνθρωποι νιώθουν συχνά την ανάγκη να διαβάσουν ξανά προσεκτικά την ερώτηση, προς αναζήτηση κάποιας ενδεικτικής αρσενικής αντωνυμίας.

Και φυσικά δεν τη βρίσκουν.

Το ζήτημα της ορατότητας των γυναικών στη γλώσσα έχει αναλυθεί και εξακολουθεί να αναλύεται στο πλαίσιο της γλωσσολογίας καθώς και των κοινωνικών επιστημών. Αυτό που εξετάζει το παρόν άρθρο είναι το κατά πόσο η εν λόγω ορατότητα, ή μάλλον η απουσία της, ενδέχεται να δημιουργήσει προβλήματα ερμηνείας των νομικών, κυρίως, κειμένων, καθώς και αν αποτελεί πρόβλημα στη μετάφραση.

Η αρχή του νήματος είναι ο κανόνας με βάση τον οποίο το γενικό γραμματικό γένος είναι το αρσενικό.

Χρειάζεται ίσως να σημειωθεί εδώ πως ο εν λόγω κανόνας υπάρχει και στην αγγλική γλώσσα και καταγράφεται ήδη από πολύ νωρίς. Η πρώτη γραμματική των αγγλικών[2], που εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1754 και που, παραδόξως, γράφτηκε από γυναίκα, τον διατυπώνει ως εξής:

The Masculine Person answers to the general Name, which comprehends both Male and Female; as, any Person who knows what he says, &.c.

Την ίδια περίοδο, αντίστοιχος κανόνας διατυπώνεται και για τη γαλλική γραμματική:

Le genre masculin est réputé plus noble que le féminin à cause de la supériorité du mâle sur la femelle^[3].

Ο κανόνας αυτός επιβιώνει ως σήμερα, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό. Η υπόθεση που ακολουθεί αποτελεί διαφωτιστικό παράδειγμα για το πώς μπορεί η χρήση του στην πράξη να έχει χειροπιαστό αντίκτυπο τόσο για τους Ευρωπαίους πολίτες όσο και για την ίδια την Ένωση.

Το 1978, η Marianne Koschniske, Γερμανίδα υπήκοος η οποία λάμβανε σύνταξη αναπηρίας και επίδομα τέκνων από το ολλανδικό κράτος, προσέφυγε στο ολλανδικό δικαστήριο κοινωνικής ασφάλισης, καθώς το ολλανδικό κράτος περιέκοψε σημαντικά το εν λόγω επίδομα τέκνων, διακόπτοντας ουσιαστικά την καταβολή του. Την εποχή εκείνη η Marianne Koschniske ζούσε στη Γερμανία με τα παιδιά της και τον σύζυγό της, ο οποίος εργαζόταν και λάμβανε επίσης επίδομα τέκνων από το γερμανικό κράτος.

Το ολλανδικό κράτος είχε διακόψει την καταβολή του επιδόματος με βάση τον κανονισμό αριθ. 574/72 του Συμβουλίου[4]. Η επίμαχη διάταξη του κανονισμού στην οποία βασίστηκε ο αρμόδιος φορέας είχε τότε[5] ως εξής στα αγγλικά:

If, however, a pensioner who is entitled to benefits under Article 77 of Regulation, his spouse or the person looking after the orphans to whom benefits are due under Article 78 of the Regulation, exercises a professional or trade activity in the territory of the said Member State, entitlement to family allowances due in pursuance of Article 77 or 78 of the Regulation under the legislation of another Member State shall be suspended.

Στην ολλανδική γλωσσική εκδοχή του κανονισμού, η σύναψη his spouse είχε αποδοθεί ως «η σύζυγός του», είχε δηλαδή χρησιμοποιηθεί ο έμφυλος τύπος «diens echtgenote». Ως εκ τούτου, η Marianne Koschniske προσέβαλε την απόφαση περικοπής των επιδομάτων της καθώς στην περίπτωσή της το πρόσωπο που ασκούσε επαγγελματική δραστηριότητα ήταν ο σύζυγός της – ουσιαστικά ισχυρίστηκε ότι το κείμενο του κανονισμού ίσχυε μόνο για συνταξιούχους άνδρες με εργαζόμενες συζύγους.

Το Δικαστήριο τελικά αποφάσισε ότι η έκφραση «diens echtgenote» αφορούσε και τους έγγαμους άνδρες που ασκούσαν επαγγελματική δραστηριότητα και το κείμενο του κανονισμού στη συνέχεια τροποποιήθηκε.

Η συγκεκριμένη υπόθεση έχει αναφερθεί σε διάφορες αναλύσεις που αφορούν τα ενωσιακά κείμενα, και μάλιστα ως παράδειγμα μεταφραστικού σφάλματος: καθώς ο μεταφραστής χρησιμοποίησε τη θηλυκή εκδοχή του ουσιαστικού «η σύζυγος», το αποτέλεσμα ήταν να στενέψει το πεδίο εφαρμογής του κανονισμού στην ολλανδική γλωσσική εκδοχή. Δεν πρόκειται όμως εδώ περί μεταφραστικού σφάλματος. Δεδομένου ότι η αγγλική αλλά και η γαλλική γλωσσική εκδοχή χρησιμοποιούν αμφότερες αρσενικές αντωνυμίες στην επίμαχη διάταξη, η συγκεκριμένη μεταφραστική επιλογή είναι απολύτως δικαιολογημένη, ιδίως αν λάβουμε υπόψη ότι έγινε σε μια εποχή όπου οι γάμοι γίνονταν ακόμα αποκλειστικά μεταξύ ετερόφυλων ζευγαριών.

Η προβληματική αυτή χρήση των αρσενικών αντωνυμιών έχει υποδειχθεί εδώ και δεκαετίες στην αγγλική γλώσσα. Ήδη από το 1979 κυκλοφορούν συγγράμματα[6] με οδηγίες για την αποφυγή χρήσης της έμφυλης γλώσσας ειδικά στα νομικά κείμενα. Σκοπός δεν είναι πάντα ειδικά η εξάλειψη τυχόν μεροληψίας ή προκατάληψης που μπορεί αυτά να δείχνουν, αλλά η διασφάλιση της σαφήνειας του κειμένου και, ως εκ τούτου, της συνεπούς ερμηνείας του.

Αυτό σημαίνει ότι τα αγγλικά κείμενα δεν χρησιμοποιούν πλέον παρά ελάχιστα έμφυλες αντωνυμίες. Συνήθως τα ουσιαστικά εμφανίζονται στον πληθυντικό και οι αντωνυμίες εξαλείφονται ή αντικαθίστανται. Πιο σπάνια, χρησιμοποιούνται και οι αντωνυμίες και στα δύο φύλα (he or she), είτε με διάζευξη είτε εναλλακτικά σε διάφορα σημεία του κειμένου, με εναλλαγή ανά κεφάλαιο ή ακόμα και ανά παράγραφο.

Καθώς όμως τα τελευταία χρόνια έχει αναδυθεί η ανάγκη χρήσης εντελώς ουδέτερων ως προς το φύλο αντωνυμιών, τα περισσότερα αγγλικά κείμενα ακολουθούν συνήθως την πρώτη τακτική. Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

• No one can be elected to be a judge after the age of 65.
• A lawyer must diligently represent clients.
• All students must have notebooks with them in class.
• When a client needs representation, the client should contact a lawyer.

Μεγάλος όγκος των κειμένων-πηγών είναι πλέον στ’ αγγλικά, επομένως η διατύπωση αυτή συχνά προβληματίζει τους μεταφραστές, που καλούνται να αποδώσουν τα κείμενα με τον ίδιο τρόπο χωρίς να δημιουργείται πρόβλημα διατύπωσης ή ερμηνείας. Ένα ακόμα γεγονός που δημιουργεί ζητήματα απόδοσης σ’ αυτές τις περιπτώσεις σχετίζεται και με την άσκηση που αναφέρεται στην αρχή του παρόντος άρθρου: συχνά, ο μεταφραστής (και η μεταφράστρια) δεν παρατηρεί ότι το αγγλικό κείμενο είναι ουδέτερο ως προς το φύλο, με αποτέλεσμα να το ερμηνεύει χρησιμοποιώντας αποκλειστικά αρσενικές αντωνυμίες, ακολουθώντας τον κανόνα του γενικού γένους.

Η ασφαλέστερη λύση για την απόδοση στα ελληνικά είναι η χρήση τόσο αρσενικών όσο και θηλυκών αντωνυμιών, πρακτική που βέβαια έχει κι αυτή τους επικριτές της. Το βασικότερο ζήτημα που επισημαίνεται είναι αυτό της παρουσίασης του κειμένου: όχι μόνο γίνεται αυτό πιο μακροσκελές, αλλά συχνά γίνεται πιο δυσανάγνωστο. Φυσικά, τα ζητήματα αισθητικής δεν είναι πρωτεύοντα, ιδίως στα νομοθετικά κείμενα, όπου θα πρέπει να αποφεύγεται έστω και η υπόνοια μεροληψίας υπέρ του ενός ή του άλλου φύλου.

Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να γίνει μνεία και σε ένα ακόμα ζήτημα, το οποίο έχει ήδη διατυπωθεί ως προς τα δημόσια κείμενα, αλλά προς το παρόν δεν έχει εύκολη λύση για τις γλώσσες με γραμματικά γένη: τη δημιουργία μη έμφυλων τύπων, ή την αποφυγή τους κατά τη σύνταξη.

Η συμπερίληψη στη γλώσσα των ανθρώπων που δεν ταυτίζονται με κανένα από τα δύο φύλα αποτελεί έντονο θέμα συζήτησης σήμερα. Σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ισπανία, η Γαλλία και η Γερμανία, καταβάλλεται προσπάθεια σχηματισμού νέων αντωνυμιών που δεν είναι ρητά αρσενικές ή θηλυκές – φυσικά όχι χωρίς επικρίσεις. Το θέμα αυτό είναι αρκετά εκτενές και θα αποτελέσει ίσως τη βάση για μελλοντικό γλωσσικό σημείωμα, τονίζεται ωστόσο ότι έχουν ήδη αρχίσει να εκδίδονται στην Ευρώπη διαβατήρια στα οποία το φύλο του ενδιαφερόμενου προσώπου σημειώνεται με Χ, επομένως μπορούμε να πούμε με ασφάλεια πως το ζήτημα της μη έμφυλης γλώσσας δεν θα απασχολήσει τους μεταφραστές σε κάποιο μακρινό μέλλον – είναι ήδη θέμα του παρόντος.

Είναι βέβαια αλήθεια ότι τα ζητήματα της γλώσσας, ιδίως της ελληνικής, έχουν δημιουργήσει –και ίσως δημιουργούν ακόμα– έντονες διαμάχες, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο. Ωστόσο, πέρα από το σκέλος της υποκειμενικής τοποθέτησης των επαγγελματιών της γλώσσας, αλλά και του κοινού, ως προς τη συμπεριληπτικότητα στη γλώσσα, υπάρχει και η πρακτική, αντικειμενική του διάσταση για τις γλωσσικές υπηρεσίες των θεσμικών οργάνων, η οποία συνίσταται στην ανάγκη χειρισμού του θέματος με τρόπο που δεν θα δημιουργεί ζητήματα ερμηνείας και θα ανταποκρίνεται στη νομική διάστασή του, η οποία εξετάστηκε ακροθιγώς στο παρόν σημείωμα. Πρόκειται επομένως για ένα γλωσσικό ζήτημα που αξίζει να εξεταστεί προδραστικά.

---

[1] https://mikaelawapman.com/2014/07/03/riddle-me-this/.

[2] Ann Fisher, A New Grammar With Exercises of Bad English, Λονδίνο, 1754

[3] Nicolas Beauzée, Grammaire générale ou Exposition raisonnée des éléments nécessaires du langage : pour servir de fondement à l’étude de toutes les langues, Παρίσι, 1767.

[4] Κανονισμόσ (ΕΟΚ) αριθ. 574/72 του Συμβουλίου, της 21ης Μαρτίου 1972, περί του τρόπου εφαρμογής του κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 1408/71 περί εφαρμογής των συστημάτων κοινωνικής ασφαλίσεως στους μισθωτούς, στους μη μισθωτούς και στα μέλη των οικογενειών τους που διακινούνται εντός της Κοινότητας (ΕΕ L 074 της 27.3.1972, σ. 1).

[5] ΕΕ L 86 της 31.3.1973, σ. 1–25.

[6] Βλ., για παράδειγμα, Richard C. Wydick, Plain English for Lawyers, North Carolina, 1979.

---

Σχετικά με τον συντάκτη:

Δείτε εδώ μια ενδεικτική λίστα μεταφράσεων λογοτεχνικών έργων.